علی حیدری
کارشناس مسائل ترکیه

جنگ در سوریه تازه آغاز شده بود که رجب طیب اردوغان و تیم سیاست خارجی او متشکل از احمد داوود اوغلو، وزیر خارجه وقت و هاکان فیدان، رئیس سابق سازمان میت به همراه جمعی دیگر به این نتیجه رسیدند که بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه سقوط خواهد کرد و بادبان‌های خود را از سوی دمشق به سمت ریاض و لندن تغییر دادند تا در دولت آینده رؤیایی‌شان سهمی داشته باشند، اما این قمار برای آنکارا با کشورهای دیگر تفاوت‌های اساسی داشت زیرا ترکیه و سوریه بیش از 900 کیلومتر مرز مشترک دارند و هر تحولی در یکی از این دو کشور همسایه بر دیگری اثری مستقیم و عمیق دارد.
در سال‌های بعد آثار این سیاست خارجی خطرناک آنکارا برای خودش نمایان شد. فارغ از رسوب تروریست‌های داعش و النصره در شهرهای مختلف ترکیه که از این کشور به‌عنوان معبری برای ورود به سوریه استفاده می‌کردند، یک خطر اجتماعی-امنیتی-اقتصادی هم متوجه ترکیه شد که دولتمردان در آنکارا بعدها به آن پی بردند؛ بحران پناهجویان.
چند ماه بعد از آغاز جنگ داخلی، موج‌های پناهندگان به سمت ترکیه روانه شدند و شهرهای مرزی جنوبی این کشور را تحت‌تأثیر خود قرار دادند. اردوغان باید برای این امر چاره‌ای می‌اندیشید اما بازهم مسیر اشتباهی را انتخاب کرد؛ به جای حل مسأله سوریه تصمیم گرفت از این پناهجویان به‌عنوان ابزار فشاری بر غرب استفاده کند تا بتواند خواسته‌های خود را بر آنها دیکته کند. این‌طور بود که در هر اختلافی با آنها، تهدیدشان می‌کرد که دروازه‌های مرزی را روی آوارگان خواهد گشود تا این خیل عظیم جمعیت سرازیر غرب شود. در داخل نیز به گفتمان انصار- مجاهدین روی آورد و از مردم بخصوص در شهرهای مرزی خواست مانند انصار صدر اسلام به پناهجویان فرصت زندگی و کار در ترکیه را بدهند.
 
آغاز مصایب اردوغان
اوضاع ظاهراً بر وفق مراد «رئیس» پیش می‌رفت، اما بتدریج مصایب این تصمیمات رخ نمود و اردوغان خود را در برابر کوهی عظیم از مشکلات سیاسی، اقتصادی و امنیتی دید که از حل آنها ناتوان و عاجز شده بود. در سوریه آن‌طور که اردوغان و کشورهای هم‌مسلک او رؤیا‌پردازی می‌کردند، کارها پیش نرفت و بشار اسد و ارتش این کشور به کمک مردم، مقاومت منطقه‌ای و روسیه، بر تروریسم مسلط و کیان این کشور حفظ شد.
کشورهای غربی که وعده کمک‌های میلیارد دلاری به اردوغان داده بودند، بتدریج با مدیریت مرزی و سیاست‌های در پیش گرفته با همسایگان ترکیه نظیر یونان برای بستن مرزهایشان، اهرم‌های فشار اردوغان را یکی‌یکی از دست او خارج کردند تا او مانند گذشته اقدام به باج‌گیری از آنها نکند.
در داخل ترکیه نیز مردم که در ابتدا نگاهی دلسوزانه به مهاجرین سوری داشتند، با روبه‌رو شدن با وضعیت اقتصادی سخت ترکیه که اتفاقاً یکی از دلایلش سرمایه‌گذاری عظیم آنکارا برای اسقاط نظام سوریه بود، تغییر رویه دادند. طی 3 سال گذشته اقتصاد ترکیه وضعیت وخیمی را تجربه کرده است و مردم این کشور بخشی از دلایل این وضعیت را (به درستی یا غلط) در حضور بیش از 4 میلیون آواره سوری می‌بینند که منابع آنها را مصرف می‌کنند. به دست گرفتن اشتغال این جامعه که باعث شده بخشی از جوانان ترکیه بیکار شوند، مشکلات امنیتی ناشی از حضور بی‌سامان مهاجران خارجی در ترکیه و نیز مشکلات ناشی از هضم نشدن این جامعه بزرگ عربی در جامعه ترکیه، باعث شده تا هر روز شاهد مسائل و مشکلاتی در این خصوص باشیم.
این بحران به اندازه‌ای بزرگ است که مخالفان حزب حاکم در انتخابات ریاست‌جمهوری با انگشت گذاشتن روی آن از این بحران به‌عنوان اهرم فشاری علیه دولت اردوغان استفاده کردند و موج ملی‌گرایی تندی که در ایام انتخابات به راه افتاد اگرچه نتوانست اردوغان را به زیر بکشد اما مشکلات بزرگ‌تری را در دولت جدید اردوغان ایجاد کرده است، به طوری که این ماه‌ها و روزها شاهد درگیری هر روزه بین پناهجویان و شهروندان ترکیه هستیم.
 
نفرت عمومی از اعراب
وضعیت وقتی بغرنج‌تر می‌شود که این درگیری‌ها از پناهجویان به توریست‌های عرب نیز کشیده شده و موجی از نفرت علیه اعراب در جامعه ترکیه شکل گرفته است. این در حالی است که بخش بزرگی از اقتصاد ترکیه وابسته به گردشگری است به طوری که در سال گذشته میلادی بیش از 45 میلیون توریست به ترکیه سفر کرده و مبلغی حدود 35 میلیارد دلار را نصیب این کشور کردند. بخشی از توریسم ورودی به ترکیه را اتباع کشورهای عربی تشکیل می‌دهند که اتفاقات ماه‌های اخیر و نوع برخورد شهروندان ترکیه با اعراب مهاجر، دامن آنها را نیز گرفته است.
به تازگی فیلمی منتشر شده که نشان می‌دهد شهروندان ترکیه اقدام به ضرب و جرح یک توریست کویتی کردند که صدمات زیادی به وی وارد کرد و بازتاب وسیعی در جهان عرب داشت. این فرد در مصاحبه با رسانه‌های مختلف با بیان اینکه مردم ترکیه نسبت به اعراب بسیار ‌نژاد‌پرستانه رفتار می‌کنند از آنها خواست از سفر به ترکیه و خرج کردن پولشان در این کشور اجتناب کنند.
 ضربه به گردشگری ترکیه
رفتارهایی از این دست حتی باعث اعتراض برخی اصحاب رسانه عربی نیز شد به طوری که نواف القدیمی، روزنامه‌نگار عربستان در این خصوص نوشت:«در ترکیه دینداران و عرب‌ها تحت تهاجم قرار گرفته‌اند. دولت ترکیه گویی به توریسم و سرمایه‌گذار احتیاجی ندارد که در مقابل نژادپرستی سکوت کرده است. اگر این‌طور ادامه پیدا کند، تلاش‌های چندین ساله آنها در کشورهای خلیج‌فارس برای جذب سرمایه بر باد خواهد رفت.»
اهالی فرهنگ و رسانه در ترکیه به عمق فاجعه پی برده و تلاش دارند وضعیت را کمی بهبود بخشند که در این راستا در روزهای گذشته شاهد اقدامات رسانه‌ای در این خصوص بوده‌ایم. در همین چهارچوب جامعه رسانه‌ای ترکیه در کلیپی به زبان‌های ترکی و عربی تأکید کرده که ترک‌ها و اعراب مسلمان بوده و از یک پیکره هستند و اتفاقات اخیر را حاصل فعالیت‌های برخی جریانات تندرو نژادپرست قلمداد کرده که نباید به آن توجه کرد و اسیر آن شد.
اما بعید است که روند عرب‌ستیزی بخصوص رفتار با پناهجویان که طی سال‌های گذشته شکل گرفته و ریشه دوانده با تهیه چند کلیپ یا رفتار رسانه‌ای تغییر کند، بخصوص اینکه اقتصاد ترکیه هنوز از بحران خارج نشده، حل مسأله پناهجویان چشم‌انداز روشنی ندارد، تندروهایی همچون امید اوزداغ، رهبر حزب ظفر در عالم سیاست با حمله به پناهجویان و شعار بیرون راندن آنها از ترکیه هر روز قدرتمندتر می‌شوند و به طور کلی ملی‌گرایی افراطی در این کشور در حال رشد است.
در چنین جایی، ادبیات انصار و مهاجرین اردوغان دیگر کارآیی چندانی ندارد و باید فکری اساسی برای تغییر وضعیت داشته باشد که اولین گام آن می‌تواند عادی‌سازی روابط با دمشق با احترام به خواسته‌های دولت سوریه مبنی بر بیرون کشیدن نیروهای نظامی‌اش از شمال سوریه باشد.