98 درصد عناب کشور در «خراسان جنوبی» تولید می‌شود
مروارید سرخ در جیب دلالان
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
اواسط تابستان، فصل برداشت «عناب» در شهرها و روستاهای استان خراسان جنوبی آغاز می‌شود؛ مرواریدی سرخ که تولید آن به‌دلیل سازگاری با آب و هوای منطقه در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده و حالا ۹۸ درصد عناب کشور با زحمت دستان پرتوان مردم این خطه از خاک کویری کاشته و برداشت می‌شود. میوه‌ای ارزشمند و استراتژیک که سودش به دلایلی نظیر خام‌فروشی، نبود صنایع تبدیلی، عدم وجود تشکل و... به جیب دلالان و واسطه‌ها رفته و باز سر کشاورزان از یک‌سال زحمت شبانه‌روزی آن هم در گرمای طاقت‌فرسای این دیار کویری، بی‌کلاه می‌ماند.
«منوچهر شایسته»، مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، با اشاره به آغاز فصل برداشت عناب از اواسط مرداد تا اواسط شهریورماه به «ایران» می‌گوید: «استان خراسان جنوبی، 98 درصد سطح و میزان تولید عناب در کشور را به خود اختصاص داده است. سطح زیرکشت این محصول در استان، 5 هزار و 465 هکتار است که از سطح 5 هزار و 235 هکتار باغ‌های بارور، عناب برداشت می‌شود. امسال نیز پیش‌بینی می‌شود که 8 هزار و 400 تن عناب در استان تولید شود که 20 درصد نسبت به برآورد تولید عملکرد، کاهش داشته است. علت این امر نیز گرمای زودرس بهاره و ورود طوفان و گردوخاک در فصول بهار و تابستان است».
«خوسف»، قطب تولید عناب
وی می‌افزاید: «شهرستان خوسف، با 2 هزار و 475 هکتار، بالاترین سطح زیرکشت عناب در استان خراسان جنوبی را به خود اختصاص داده است. از محصول تولیدی، حدود 30 درصد آن در داخل استان به مصرف رسیده و مابقی (حدود 70 درصد) به سایر استان‌ها و حتی خارج از کشور صادر می‌شود».
طبق گفته مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، به منظور حمایت از تولید عناب در استان خراسان جنوبی، برای 86 واحد بهداشتی این محصول، پروانه بهره‌برداری صادر شده است. همچنین حدود 22 مجوز فرآوری نیز در بحث صنعت عناب صادر شده است که از این تعداد 8 کارگاه فعال در استان با ظرفیت حدود 2 هزار تن مصرف در سال وجود دارد.
اشتغال مستقیم و غیرمستقیم
آنگونه که منوچهر شایسته، می‌گوید: محصولات تولید شده از عناب در کارگاه‌های فناوری، شامل حبه عناب، شیره عناب، دم نوش عناب و کنسانتره عناب است. در تولید عناب، حدود 5 هزار و 300 نفر اشتغال مستقیم و یکهزار و 800 نفر اشتغال غیرمستقیم ایجاد شده است. در کل استان نیز 9 هزار و 250 خانوار به امر تولید عناب مشغول هستند. همچنین ارزش محصول تولیدی نیز به میزان 800 میلیارد تومان برآورد می‌شود و تاکنون 2 رقم عناب (سیوجان و ماژان) در استان شناسایی و به ثبت ملی رسیده است.
وی با اشاره به مشخص نبودن میزان صادرات عناب به خارج از کشور، تصریح می‌کند: «این محصول از مبادی مختلف به‌صورت چمدانی و گمرکی خارج شده و به کشورهای حوزه خلیج فارس، عراق و همچنین ترکیه صادر می‌شود. همزمان عناب‌ها از طریق تجار محلی خریداری شده و به همه استان‌های کشور ارسال می‌شود. چنانچه هم خود عناب و هم فرآورده‌هایش به کشورهای دیگر صادر شود، ارزش افزوده آن حتی تا 4-3 برابر نیز افزایش خواهد یافت».
مشکل بازاریابی
منوچهر شایسته، به مشکل بازاریابی برای صادرات محصولاتی نظیر عناب و زرشک از استان خراسان جنوبی به کشورهای دیگر نیز اشاره کرده و می‌گوید: «مشکل اینجاست که این محصولات ناب، هنوز به گونه‌ای مؤثر به کشورهای دیگر معرفی نشده‌اند. برای رسیدن به این هدف، باید سفارتخانه‌ها و تجار نقش مؤثرتری ایفا کرده و در معرفی این محصول به دیگر کشورها گامی بلند بردارند. مشکل دیگر این است که عناب حتی در کشور عزیزمان نیز مورد توجه قرار نگرفته و اغلب مردم با فرهنگ مصرف آن آشنایی ندارند زیرا در سنوات گذشته اقدام مؤثری برای بازاریابی عناب انجام نشده است؛ البته حالا صادرکننده‌ها در تلاشند رونقی دوباره به بازار این محصول بخشیده و عناب را به کشورهای عراق و امارات صادر کنند».
وی با اشاره بر درجه‌بندی عناب متناسب با سایز محصول، می‌گوید: «عناب‌ها هر چه درشت‌تر باشند، گرانترند. امسال برای اولین بار، یکی از شرکت‌های تعاونی وابسته به تعاون روستایی به منظور کنترل بازار، عناب تازه کشاورزان را بسته به سایز عناب‌ها، کیلویی 40-30 هزار تومان خریداری کرده و حدود 50 هزار تومان به بازار عرضه کرد.
تشکلی برای ساماندهی
آنگونه که مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، می‌گوید: عناب تازه از 2 هفته پیش به بازار آمده و عناب خشک از هفته آینده وارد بازار می‌شود. سال گذشته تاجران، عناب خشک و درجه 1، را کیلویی 110-70 هزار تومان خریداری کرده و 2 ماه بعد همین عناب را 200 هزار تومان به فروش رساندند. در حال حاضر عناب خشک درجه 1، کیلویی 300-200 هزار تومان به فروش می‌رسد. اغلب تولیدکنندگان به‌دلیل مشکلات مالی، کمبود نقدینگی و عدم وجود انباری مجهز، مجبورند تا عناب‌ها را به صورت تر و با قیمتی نازل به فروش برسانند.
شایسته می‌افزاید: اگرچه قرن‌هاست که عناب در استان خراسان جنوبی، تولید می‌شود، اما هنوز تشکلی برای ساماندهی بازار این محصول در داخل و خارج از کشور ایجاد نشده است. البته امسال در دولت سیزدهم وعده داده شده است که این تشکل هر چه سریعتر ایجاد شده و بازار فروش عناب، ساماندهی شود. احتمالاً تشکل عناب‌کاران، سال آینده ایجاد خواهد شد.
سود 2 برابری
طبق گفته مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، کشاورزان اگرچه از فروش عناب‌ها سود می‌برند، اما در عمل نیمی از سود، باز به جیب دلال‌ها می‌رود. کشاورز، وقتی عناب خشک را کیلویی 100 هزار تومان می‌فروشد، 50 هزار تومان آن را به جای هزینه‌کرد برداشته و فقط 50 هزار تومان سود می‌کند. این در حالی است که دلال‌ها، عناب را 100 هزارتومان خریداری کرده و پس از 2 ماه، 2 برابر قیمت (حدود 200 هزار تومان) می‌فروشند. آنها در بدترین حالت طی 2 ماه و به اندازه کشاورزی که یک سال زحمت کشیده و گرمای طاقت‌فرسا را تحمل کرده است، سود می‌کنند.
مشکل عمده در بازار است
علی رمنجانی، دبیر اجرایی نظام صنفی استان خراسان جنوبی، یکی از عناب‌کاران شهرستان خوسف است. اگرچه برداشت عناب هنوز در 3 هکتار از زمینش به پایان نرسیده اما تا همین حالا 500-400 کیلوگرم عناب تر برداشت کرده است. او به «ایران» می‌گوید: عناب به 2 صورت تر و خشک به فروش می‌رسد. در حال حاضر عناب تر، کیلویی 40-30 هزار تومان توسط دلال‌ها خریداری شده و حدود 80 هزار تومان در بازار به فروش می‌رسد. عناب خشک نیز بسته به کیفیت (صاف بودن و درشتی) بین 110- 40 هزار تومان به فروش می‌رسد.
علی رمنجانی با اشاره به اینکه عناب‌کاران مشکلی در تولید نداشته و عمده مشکل آنها به بازار بازمی‌گردد، تصریح می‌کند: در حال حاضر خرید مشخصی چه توافقی و چه تضمینی وجود نداشته و تاکنون اقدامی مؤثر در بحث فرآوری عناب انجام نشده است. از طرفی کارهای تبلیغاتی مؤثری برای معرفی عناب در داخل و خارج انجام نشده و اغلب مردم از خواص این محصول آگاه نبوده و رغبتی نیز برای خرید آن نشان نمی‌دهند.
وی می‌افزاید: واقعیت این است که طی یکی، دو دهه اخیر، سطح زیرکشت تولید عناب در استان به یکباره افزایش پیدا کرده و تولید نیز به تبع آن افزایش پیدا کرده است. همچنین عدم همخوانی تولید و مصرف این محصول، مشکلاتی را در بازار عرضه و تقاضا ایجاد کرده است. در حال حاضر عناب‌های درجه 3 روی درختان مانده و دیگر حتی صرف نمی‌کند با هزینه‌های بالای روزمزد کارگران و... این محصول را برداشت کنیم. حتی کارگران نیز تمایلی به برداشت این عناب‌ها نشان نمی‌دهند.
ضرورت ساماندهی بازار
آنگونه که این عناب‌کار می‌گوید: در حال حاضر برای ساماندهی بازار خرید و فروش عناب، تشکل‌هایی مانند تعاونی تولید روستایی در سطح شهرستان‌ها وجود دارد که باید در امر معرفی و شناساندن عناب اقدامات مؤثرتری انجام دهند. مشکل اینجاست که هنوز بسیاری از مردم از خواص عناب آگاه نبوده و به‌دلیل اینکه این محصول جزو ضروریات درجه یک و مصرفی خانوارها محسوب نمی‌شود، رغبتی برای خرید آن نشان نمی‌دهند. بهتر است این محصول، در تبلیغات رسانه‌ای و جشنواره‌ها در سطح داخلی و جهانی به‌درستی معرفی شده و شرایط برای بهبود وضعیت بازار این محصول فراهم شود.
طبق گفته دبیر اجرایی نظام صنفی استان خراسان جنوبی، این ترس همچنان وجود دارد که عناب‌کاران طی یکی،دو سال آینده، به‌دلیل نبود حاشیه امن اقتصادی و باصرفه، پایه درختان عناب خود را کنده و به کاشت درختانی دیگر اقدام کنند. به همین دلیل ضرورت دارد تا بازار خرید و فروش عناب در استان ساماندهی شده و شاخصه‌ای مشخص برای فروش این محصول ارزشمند تدوین شود؛ تا هم عناب‌کاران متضرر نشده و هم محصولی باکیفیت و با قیمتی مناسب به دست مصرف کننده برسد.
بــــرش
مشکل اینجاست که این محصولات ناب، هنوز به گونه‌ای مؤثر به کشورهای دیگر معرفی نشده است. برای رسیدن به این هدف، باید سفارتخانه‌ها و تجار نقش مؤثرتری ایفا کرده و در معرفی این محصول به دیگر کشورها گامی بلند بردارند.