جستارهایی پیرامون آیین نشر
ساختار حرفه‌ای نشر؛ دبیر کتاب
حاتم ابتسام
پژوهشگر حوزه نشر
مانند هر فرایند تولیدی، فرایند ساخت و پرداخت کتاب هم مدیر و پیگیر می‌خواهد. منظور، مدیرعامل نشر و مدیر فرهنگی نشر نیست که پیش‌تر درباره‌اش گفتیم. به طور خاص کسی که بر فرایند تولید یک کتاب از صفر تا صد نظارت کند و پیگیر چندوچون کمی و کیفی آن تا لحظه انتشار باشد، می‌شود اسمش را گذاشت «مدیر تولید کتاب» یا «مدیر محصول» اما همسو با ادبیات حاکم بر نشر، عنوان «دبیر کتاب» گویایی و کارایی بیشتری دارد. عنوان دبیر، وقتی نشر چند دبیر و یک بالاسری به نام سردبیر داشته باشد، بیشتر معنای خودش را نشان می‌دهد. دبیرهای کتاب در انتشارات هم می‌توانند در حوزه‌های خاصی کار کنند: دبیر داستان، دبیر ترجمه، دبیر تألیفات، دبیر پژوهش و... .
دبیران کتاب معمولاً ویراستاران و نویسندگانی هستند که از چندوچون بازار، مزاج مخاطب و روش‌های نگارش و تولید کتاب آگاهی کارشناسانه‌ای دارند. آنها بیش از یک نویسنده معمولی از فنون نویسندگی، مبانی ویرایش و ترجمه سردرمی‌آورند و شناخت خوبی از مخاطبان دارند؛ ضمن اینکه راه‌های ارتباط مؤثر با پدیدآورندگان را هم بلد هستند و می‌دانند چطور با نویسنده جماعت سلوک داشته باشند. دبیر کتاب گاهی در فرایند خلق یک اثر در مواجهه با پدیدآورنده‌اش نقش «ماما» را ایفا می‌کند.
وظایف دبیر کتاب
کتاب چه سفارش خود نشر باشد چه از بیرون نشر آمده باشد، بعد از احراز صلاحیت برای انتشار، باید فرایندی را پشت‌سر بگذارد تا به چاپ برسد. دبیر کتاب است که این فرایند را به شکل جزئی و عملیاتی پیگیری و محقق می‌کند. اگر کتاب به سفارش شورا باشد، وظیفه او یافتن ماهرترین نویسنده‌ها و دقیق‌ترین ویراستاران، نمونه‌‌خوان‌ها و طراحان هنری است. او با مدیریت و نظارتش کتابی می‌سازد که مخاطبان دوستش داشته باشند و منتقدان تحسینش کنند.
اگر هم کتاب از بیرون آمده باشد و شورای محتوایی خواسته باشد بازنویسی شود، دبیر کتاب بهترین بازنویس را به استخدام درمی‌آورد و بر کارش تا پایان نظارت می‌کند. تعامل با ویراستار، صفحه‌آرا، طراح جلد و نمونه‌خوان و حتی مرورنویس هم بر عهده دبیر کتاب است. دبیرها با توجه به حوزه موضوعی، شرح وظایف دیگری هم دارند. مثلاً دبیر ترجمه یک نشر وظیفه دارد ترجمه‌های رسیده را مقابله کند و دبیر داستان، وظیفه تأمین محتوای پژوهشی یک داستان‌نویس را هم بر دوش دارد.
دبیر کتاب را مدیر فرهنگی نشر منصوب می‌کند و باید به او گزارش و پاسخ بدهد. هر جایی هم که به چالش جدی بربخورد یا مثلاً بودجه و زمان بیشتری بخواهد، با نظر مدیر فرهنگی پیش می‌رود.
کارکردها
دبیر کتاب رابط اصلی ناشر با پدیدآورندگان است؛ هم حرف ناشر را به نویسنده منتقل و هم از حق و حقوق نویسنده در انتشارات دفاع می‌کند. نویسندگان در میانه کار دلسرد می‌شوند، جاده خاکی می‌زنند یا حتی رها می‌کنند. این دبیر کتاب است که با برقراری ارتباط مؤثر می‌تواند کیفیت کار نویسنده را مدیریت کند؛ ضمن اینکه هر پدیدآورنده‌ای در جاهایی از کارش به نظر یک متخصص یا دست‌کم چشم دیگری برای دیدن نیاز دارد. دبیر کتاب همراه نویسنده و از سوی ناشر مسئول به سرانجام رسیدن کتاب است. او بازوی اجرایی مدیر فرهنگی در تولید کتاب است.