بیتا میرعظیمی
خبرنگار

سال‌هاست که قطع درختان سرخدار و تبدیل آنها به قلیان‌های پرنقش و نگار، به قصه‌ای پرغصه از تخریب زیستگاه این گونه ممنوع‌القطع در قلب جنگل‌های هیرکانی تبدیل شده است؛ درختانی بازمانده از عصر یخبندان که در یک چشم به هم زدن قطع شده و تبدیل به تنه حکاکی شده قلیان های چوبی می شوند. قلیان‌های سرخدار به راحتی آب خوردن در فروشگاه‌های اینترنتی و با مبالغ میلیونی خرید و فروش می‌شود. آن‌گونه که حامد یوسف‌زاده، استاد دانشگاه و مدیر جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس به «ایران» می‌گوید: سود اقتصادی چوب سرخدار بالا بوده و در اروپا هر مترمکعب آن حدود 4 هزار دلار خرید و فروش می‌شود. سودی چند برابری که در برابر جریمه‌های ناچیز، به چشم قاچاقچیان نیامده و صدای تیشه خوردن به ریشه جنگل‌ها را بلندتر کرده است.
همین چند هفته پیش بود که فیلمی از قطع سرخدارها در جعفرآباد گرگان دست به دست شد و آه از نهاد دوستداران محیط زیست بلند کرد. رسول مقسم، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری گرگان، قطع 3 اصله درخت سرخدار در مسیر آبشار جعفرآباد را تأیید کرده و به «ایران» می‌گوید: «نیروهای حفاظت پس از رصدهای نامحسوس، 5 شبانه‌روز کشیک داده و در نهایت این متخلف (یکی از اهالی روستای جعفرآباد) را هنگام حمل چوب با خودرو شناسایی کردند و پس از تنظیم پرونده تخلف به مراجع قضایی تحویل دادند.»

مشکلات معیشتی متخلفان
او با اشاره به مشاهده بیشترین تخلفات قطع درختان جنگلی صنعتی در روستای جعفرآباد و درختان سوزنی برگ کاج در شهر قرق، می‌گوید: «90 درصد متخلفان خصوصاً در شهر قرق، مشکل معیشتی داشته و ضمن اعتیاد شدید، گاهی فاقد کارت ملی بوده و چندین بار نیز دستگیر شده‌اند. این افراد که نمی‌توانند به دریا رفته و ماهی صید کنند، با انتخاب راحت‌ترین راه، به سمت جنگل رفته و اقدام به قطع درختان و فروش آنها می‌کنند. البته باید تأکید کرد که قطع درخت سرخدار به دلیل پراکندگی این گونه در جعفرآباد، مستمر نیست. قاچاقچیان اغلب بعد از قطع سرخدارها تا 6 ماه بعد در منطقه آفتابی نمی‌شوند. آنها چوب درختان سرخدار را به قلیان، فلوت و صنایع دستی تبدیل کرده و پس از حمل به استان‌های اصفهان، همدان، خراسان و... با قیمت‌های گزاف به فروش می‌رسانند.» او با اشاره به حضور شبانه‌روزی 49 قرقبان به همراه 3 مسئول واحد‌های منابع طبیعی در اداره منابع طبیعی گرگان می‌گوید: «فرهنگ‌سازی در جوامع محلی اهمیت دو چندان داشته و همزمان با رفع مشکلات معیشتی، باید اقدامات تنبیهی شدیدتری برای مقابله با متخلفان و قاچاقچیان چوب خصوصاً سرخدار تعیین شود.»
اراده‌ای برای حفاظت وجود ندارد
«سرخدار» یکی از معدود درختان سبز سوزنی برگ و در معرض خطر انقراض در کشور است. طبق گفته حامد یوسف‌زاده،  مهم‌ترین و وسیع‌ترین رویشگاه این درخت ارزشمند در ایران در دره زرینگل شهرستان علی‌آباد کتول و روستای سیاه‌رودبار در استان گلستان قرار دارد.بر اساس قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، سرخدار درختی ممنوع‌القطع بوده و متخلفان برای بار اول علاوه بر پرداخت خسارت به حبس از یک ماه تا ۶ ماه و پرداخت جزای نقدی برای هر اصله درخت معادل یک برابر و نیم قیمت روز آن و در صورت تکرار به ‌اشد مجازات محکوم می‌شوند. اما چرا علی‌رغم وجود قوانین بازدارنده باز شاهد قطع درختان سرخدار هستیم؟ یوسف‌زاده می‌گوید: «به نظر می‌رسد یگان حفاظت منابع طبیعی با اراده ای بسیار جدی تر به محافظت از این درختان بپردازد. از طرفی حقوق اندک پرسنل، انگیزه لازم را از برخی قرقبانان زحمتکش سازمان منابع طبیعی گرفته است. همچنین وسعت جنگل هیرکانی و تعداد اندک قرقبانان نیز مزید بر علت شده و دیگر جوابگوی پایش مستمر و گسترده از منطقه نیست.»

آیا ثبت جهانی در خطر است؟
اما آیا قطع بی‌رویه درختان سرخدار و تبدیل آنها به قلیان‌های حکاکی شده گرانقیمت، ثبت جهانی هیرکانی را به مخاطره می‌اندازد؟ فریبا بابایی، سرپرست پایگاه میراث جهانی هیرکانی در گیلان به «ایران» می‌گوید: «با اینکه استفاده سنتی از سایت‌های جهانی پذیرفته شده اما قاچاق چوب و قطع غیرقانونی درختان از جمله معضلات و تهدیدات بالقوه سایت‌ جهانی جنگل‌های هیرکانی به شمار می‌رود.
زمانی یک سایت از فهرست میراث جهانی خارج می‌شود که ارزش‌های منحصر به‌فرد جهانی آن، مورد تهدید جدی قرار گیرد یا کاهش زیادی در مساحت عرصه رخ دهد. با این حال قطع غیر قانونی درختان ارزشمندی مانند سرخدار پذیرفته شده نیست اما طمع‌ورزی‌ها، مشکلات معیشتی، عدم اجرای برنامه‌های آموزشی، عدم تبیین ارزش‌های منحصربه‌فرد جنگل‌های هیرکانی و بی اطلاعی از تأثیر بسیار زیاد آن در تعادل حیات کرانه کاسپین، مشکلات مربوط به تأمین بودجه و نیروی انسانی در ارگان‌های دولتی مسئول و بسیاری از دیگر مشکلات همه و همه در قاچاق و قطع غیرقانونی گونه‌های ارزشمند هیرکانی مؤثر است.»
مطابق گفته فریبا بابایی، «استفاده از ذخایر ژنتیک ارزشمندی چون درخت سرخدار با اهداف توسعه گردشگری، تولید داروهای ضد سرطانی مانند تاکسول، تولید نهال‌های شناسنامه‌دار و غیره می‌تواند علاوه بر حفظ آنها ارزش افزوده‌ بسیار بالاتری از تولید چوب داشته باشد و زمینه ساز توسعه جوامع محلی همجوار با سایت‌های جهانی شود.»

فروش اینترنتی قلیان سرخدار
چندی است که فروشگاه‌های اینترنتی، اقدام به فروش قلیان‌های سرخدار با نقش و نگارهای مختلف می‌کنند. یکی از این فروشندگان، در قاسم آباد مشهد در پاسخ به سؤال خبرنگار ایران مبنی بر اینکه از کجا مطمئن شوم که این قلیان از چوب سرخدار درست شده است؟ می‌گوید: «داخلش را که نگاه کنی معلوم است. چوب درخت سرخدار زبرتر از توسکا است.» او چوب‌های سرخدار را از گرگان خریداری می‌کند. همه جور طرحی مانند شش رخ، رخ سلطانی، لیلی و مجنون، رخ درویش و... را روی قلیان‌ها حک می‌کند. او در جواب این سوال که آیا می‌دانید که سرخدار ممنوع القطع بوده و خرید و فروشش جرم است؟ می گوید «چرا می‌دانیم، اما ما تعداد کمی سفارش داده و خریداری می‌کنیم.»