محمد احسان مفیدی‌کیا
منتقد

در فضای هنری پس از جنگ جهانی و با توجه به ارج و قربی که مستندسازی پیدا کرده بود، سبک تولید فیلم نیز تغییر چشمگیری یافت، چنان که کارگردانان فیلم‌های داستانی دوربین‌ها را از استودیوها بیرون آورده و فیلم‌هایشان را در فضای واقعی ساختند. این سرآغاز یک جنبش تازه در سینما بود که نئورئالیسم نام گرفت. پیروان این جنبش به «واقعیت» تعصب داشتند و سعی‌شان بر این بود تا هرچه بیشتر در فرم و محتوا به آن نزدیک شوند. روسلینی، دسیکا و ویسکونتی در ایتالیا با دستمایه قراردادن مفاهیمی چون فقر، بیکاری و همچنین جنگ‌های پارتیزانی علیه فاشیسم موسلینی و نازیسم هیتلری آثار شاخصی ساختند که به وضوح تمایل به واقع‌گرایی در آنها به چشم می‌خورد. «رم شهر بی‌دفاع»، «دزد و دوچرخه» و دیگر آثار این دوره تأثیر عمیقی بر سینما در زمان خود و پس از آن گذاشتند.
استفاده از لوکیشن‌های طبیعی، میزانسن‌هایی متفاوت از آنچه در استودیوها رخ می‌داد، قاب‌های ناآراسته و فی‌البداهه، دوربین روی دست و استفاده از عمق میدان به سبک فیلم‌های خبری از ویژگی‌های بارز این دوره بود که همگی نشان از تمایل به مستندنمایی داشت؛ حتی استفاده از نابازیگران در کنار بازیگران حرفه‌ای برای القای واقعی بودن داستان در بین کارگردانان این جنبش مرسوم بود.
فراتر از ایتالیا کارگردان‌های شهیری مثل اورسن ولز و وودی آلن‌ هم با نگاه به نئورئالیسم و البته به تمایزهایی نسبت به آن، آثاری خلق کردند که بیشتر می‌خواست مستند به نظر آید؛ در حالی که فیلم‌هایی مثل «زلیگ» ساخته آلن و نمایشنامه رادیویی «جنگ دنیاها» اثر ولز چنان واقعی بودند که باعث تأثر یا ترس بسیاری شدند اما آنها در واقع مستند نبودند و یک داستان یا شخصیت خیالی را با روشی شبه‌مستند روایت کرده بودند.
به ویژه در مورد جنگ دنیاها چنان سعی بر مستند و واقعی بودن نمایشنامه شد که بسیار به خاطر ترسی که به دروغ به جانشان افتاده بود از بی‌بی‌سی شکایت کردند، شکایت‌هایی که البته راه به جایی نبرد. در اکوادور اما ماجرا جور دیگری پیش رفت! شنوندگان خشمگین از شنیدن نمایشنامه‌ای که شبیه ساخته ولز بود، به ساختمان رادیو حمله بردند و آنجا را به آتش کشیدند. آتشی که جان شش نفر از بازیگران نمایشنامه را گرفت.
مستندنمایی متأثر از سنت نئورئالیسم در سینما، بعدها هم ادامه یافت و این در سینمای ایران نیز مصادیقی دارد. فیلم‌های «جهان پهلوان تختی»، ساخته بهروز افخمی یا «اژدها وارد می‌شود» مانی حقیقی از جمله آثاری هستند که سعی بر مستندنمایی داشته‌اند.