گذر از دالان تاریخ
نقش روحانیت در مشروطه
آزاده جهان‌احمدی
منتقد ادبی
روحانیت شیعه به لحاظ پیوند عمیق جامعه ایران با دین، همواره از اقتدار و نفوذ زیادی برخوردار بوده، به طوری که نقش روحانیت پیشرو شیعه در مسائل سیاسی و اجتماعی معاصر، بویژه نهضت مشروطه ایران کاملاً مشهود و غیر قابل انکار است.
در این دوران مفاهیم عمده‌ای وارد عرصه گفتمان سیاسی شد؛ مفاهیمی چون ظلم و بی‌عدالتی، جهاد، امر به معروف، مشروطه، مشروعه و... که برگرفته از اندیشه دینی و اسلامی و اوضاع فرهنگی و اجتماعی جامعه بود. در واقع این نهضت را می‌توان واکنشی در مقابل رفتار ظالمانه پادشاهان قاجار و تعدی و تجاوز اربابان حکومت، حاکمان ولایات و مداخله بی‌حد و حصر دولت‌های روس و انگلیس در امور ایران و مخالفت مردم با آنها دانست که با به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه، مظالم و فساد در دربار و فقر و بی‌عدالتی در جامعه به اوج خودش رسید و مبارزه مردم ایران به ایجاد نظام مشروطه، تحدید حکومت و تأسیس مجلس شورای ملی سوق یافت تا از این طریق برای تأمین و تضمین امنیت به حکومت استبدادی پایان داده شود.
نهضت موسوم به مشروطیت با هدایت و رهبری علما و مراجع عظام دینی در شهر نجف اشرف عراق از سوی مردم عدالت‌طلب ایران پیگیری می‌شد. حکومت مشروطه از نظر نهضتیان تأمین‌کننده حقوق جامعه و مردم بود و این مسأله در بسیاری از پیام‌ها، نظریات و نکات مطروحه از سوی رهبران مذهبی که در آن برهه روشنگر راه نهضت بودند، کاملاً پیدا و گویا است. یکی از این رهبران شیخ عبدالله مازندرانی بود که در جریان مشروطیت تلگراف‌ها و پیام‌هایی را به تنهایی یا مشترکاً با آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیلی‌تهرانی از نجف به ایران می‌فرستاد و مردم را به مبارزه علیه حاکمیت استبدادی و تأسیس حکومت مشروطه بر اساس دین اسلام ترغیب می‌کرد.
در واقع بانفوذترین و مؤثرترین افراد در رهبری نهضت مشروطیت، مراجع تقلید نجف، تهران و قم بودند و نقش برجسته و اصلی ایشان در همه بخش‌های نهضت قابل ملاحظه است.
مازندرانی به همراه دیگر مراجع راهبر و هدایت‌کننده نهضت مشروطه و با همکاری علمای داخل ایران به استناد اصول و احکام مذهب تشیع به مخالفت با نفوذ بیگانه، استبداد و ظلم و ستم قاجاری برخاستند و با بهره‌گیری از پایگاه وسیع مردمی که به‌عنوان مهم‌ترین عامل قدرت روحانیت محسوب می‌شد، توده مردم را برای برقراری مشروطه برانگیختند. نارضایتی مردم از دولت قاجار، بی‌کفایتی شاهان و مدیران قاجاری، فساد حاکم بر دربار و ساخت سیاسی کشور، نفوذ بیگانگان در ساختار سیاسی، عقد قراردادهای استعماری مانند گلستان، ترکمانچای، امتیازات اقتصادی و تحمیل کاپیتولاسیون، سبب‌ساز نفرت مردم شد و در نهایت افزایش آگاهی مردم، نهضت مشروطیت ایران را رقم زد. در واقع روحانیت شیعه با توجه به منزلت اجتماعی خویش تلاش خود را جهت تحدید استبداد شاهنشاهی قاجار، تأسیس مجلس شورا و تدوین قانون اساسی در راستای اصول اساسی اسلام و منافع عمومی مردم به کار گرفتند و این امر تقریباً در تاریخ جهان بی‌بدیل است.
نباید این نکته را هم فراموش کرد که نگرش روحانیت به مشروطه با نظر روشنفکران که اندیشه‌هایشان برگرفته از تعالیم غربی بود تفاوت بنیادین داشت و روحانیون مشروطه‌خواه و مشروعه‌خواه در اصول اساسی اسلام و رعایت آموزه‌های دین مصمم بودند.