نگاهی به زندگی محتشم کاشانی
نامت بلند باد
آزاده جهان‌احمدی
منتقد ادبی
کمال‌الدین‌علی محتشم کاشانی، ملقب به شمس‌الشعرا از شاعران قرن دهم هجری قمری است. معروف‌ترین شعر محتشم‌کاشانی، ترکیب‌بند زیبای «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» می‌باشد. وی سال 905 هجری قمری در خانواده‌ای دیندار و در شهر کاشان به دنیا آمد و پدر ایشان، خواجه میراحمد است. در آغاز زندگی، به پیشه بافندگی_شعربافی مشغول بود و پس از آنکه در شاعری آوازه درانداخت، به شغل بزازی روی آورد. اصولاً یکی از ویژگی‌های شعر سده‌های دهم و یازدهم آن است که بیشتر سرایندگان آن، اهل کسب و کار بوده‌اند و برخی از آن‌ها، به نعلبندی و حلواگری و چه و چه، اشتغال داشته‌اند.
در بین هواداران شیعه مطلع «باز این چه شورش است…» که محتشم کاشانی سروده است، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. پس از محتشم تعداد زیادی از شاعران از این ترکیب‌بند در نوحه‌ها و شعرهای سروده خود، بهره می‌بردند. محتشم کاشانی در نزد صدقی استرآبادی به آموزش فنون شاعری پرداخت. همچنین خود محتشم شاگردانی را پروراند.
محتشم‌کاشانی توانست در دوره جوانی به دربار شاه طهماسب صفوی راه پیدا کند و با وجود قصیده و غزل‌های بسیار زیبایی که می‌سرود، مورد الطاف شاه‌طهماسب واقع شد. نام او پس از مدتی در میان گروه شعرای معروف زمان خود قرار گرفت. او با وجود اعتقادات دینی که داشت، همچنین با وجود احساسات شیعی که در دربار شاهان صفوی برای تقویت مذهب شیعه در برابر مذاهب اهل سنت، وجود داشت.
محتشم، شاه‌طهماسب صفوی، اسماعیل‌میرزا (شاه اسماعیل دوم) و محمدخدابنده صفوی و خواهر او پریخان خانم (شاهزاده پراقتدار صفوی) را ستایش کرده است. اما شاه‌طهماسب، باری، به پیغام از محتشم خواسته است تا امامان شیعه و پیشوایان دین را مدح گوید و محتشم کاشانی، این پیام را به گوش جان شنیده و ترکیب‌بند معروف خویش را در سوگ امام‌حسین(ع) و دیگر شهیدان کربلا سروده است و اگرچه گفته‌اند که آن را به پیروی از هفت‌بند مولانا حسن کاشی سروده است، اما این پدیده ادبی که محتشم از خود بروز داده است، از مقوله هنر ظهوری است.
در خاستگاه هنر گفته‌اند: هنر، یا نبوغی است، از گونه پدیده‌هایی چون شاهنامه، کمدی الهی، بینوایان و … یا ظهوری است، که در یک لحظه استثنایی در زندگی یک هنرمند پدید می‌آید و همچون بارقه‌ای سرد و خاموش می‌شود. همانند ترکیب‌بند محتشم یا ترجیع‌بند هاتف، که این دو اثر در میان همه آثار این دو شاعر استثنایی‌اند.
دیوان محتشم، بارها به چاپ رسیده است. مرگ محتشم کاشانی، در سال 996 هجری قمری روی داده و در خاک کاشان آرمیده است.
شهرت ادبی محتشم به خاطر دوازده‌بند عاشورایی او است اما در یکی از نسخ خطی دیوان او، چند ترکیب‌بند درخور دیگر نیز وجود دارد. محتشم علاوه بر شعر، در عرصه نثر نیز توانا بوده و این امر را دو رساله جلالیه و نقل عشاق -که آمیزه‌ای از نثر و نظم است- نشان می‌دهد. وی در سرودن «ماده تاریخ» نیز مهارت داشته و در دیوان اشعار او می‌توان نمونه‌هایی از آن را یافت.