بیتا میرعظیمی
خبرنگار

 بادهای موسمی در گذشته از تالاب پرآب هامون عبور کرده و همانند یک کولر طبیعی هوا را تلطیف و خنک می‌کرد، حالا تغییرات اقلیمی و عدم تأمین حقابه هامون از رودخانه هیرمند و خشکیدگی تالاب، این سرزمین را خشک‌تر از همیشه و به کانون بزرگ گرد و غبار و ریزگردها تبدیل کرده است. پدیده‌ای طبیعی که امروزه به خیزش گرد و خاک، افزایش دما و خشک شدن پوشش گیاهی در منطقه دامن‌زده و شهروندان بسیاری را در پی مشکلات ریوی، تنفسی و پوستی روانه بیمارستان کرده است.
رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان، بادهای 120 روزه را تهدیدی مخرب برای محیط زیست، اقتصاد و سلامت مردم سیستان دانسته و به «ایران» می‌گوید: «برای خلاصی از این وضعیت باید حقابه تالاب هامون از رودخانه هیرمند تأمین شده و بهره‌برداری از تن خسته و رنجور هامون به حداقل برسد.»

وقتی طوفان شروع می‌شود
بادهای 120 روزه یک عمر از فراز تالاب هامون عبور کرده و هوا را تلطیف می‌کرد. اما حالا با خشکیدگی هامون، چند سالی است که به جان شهرها و روستاها افتاده و پای بسیاری از شهروندان را به بیمارستان کشانده است. بادهایی که طبق گفته «علی سلاجقه» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، هم منشأ داخلی داشته و هم منشأ خارجی و در نتیجه تغییرات اقلیمی به 180 روز افزایش پیدا کرده است. طبق آخرین آمار منتشر شده از سوی مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان، در پی موج جدید وزش بادهای 120 روزه در پنج شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز، مجموع مراجعان به مراکز درمانی منطقه از 11-16 تیرماه سال‌جاری 833 نفر بوده که 128 نفر از آنها بستری و مابقی سرپایی درمان شده‌اند.
مردم سیستان و بلوچستان در حالی در مواجهه با اثرات مخرب بادهای 120 روزه، جانشان به لب رسیده که حکومت افغانستان طی سال‌های گذشته با بیان ادعاهای مختلف، از تأمین حقابه ایران از رودخانه هیرمند امتناع کرده است. در نتیجه، مردم مرزنشین که پیشتر منابع معیشتی خود را از آب هامون و از طریق ماهیگیری، گردشگری، تأمین خوراک دام و... تأمین می‌کردند، منبع درآمد خود را از دست داده و تن به مهاجرت اجباری داده‌اند.
«علی.ر» یکی از شهروندان زابل به «ایران» می‌گوید: «وقتی طوفان شروع می‌شود، دیگر نمی‌توانی جلوی خود را ببینی. چشم‌هایت می‌سوزد و خیلی زود به سرفه می‌افتی. میدان دید رانندگان به یکباره به 5-10 متر کاهش پیدا کرده و در اغلب اوقات به دلیل گردوغبار زیاد، راه را حتی در جاده اصلی گم می‌کنند. بلندی شن و گردوغبار حتی گاهی تا دیوار خانه‌ها هم می‌رسد؛ مردم دیگر کلافه شده‌اند. بیشتر دام‌ها تلف شده و دامداران و کشاورزان با کمبود آب، به فکر مهاجرت افتاده‌اند.»

تخریب بستر خاک
«حسین جان‌پرور» رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان، با اشاره به خشکیدگی تالاب هامون ناشی از عدم تأمین حقابه رودخانه هیرمند از افغانستان به «ایران» می‌گوید: «بادهای 120 روزه پوشش گیاهی را از بین برده و همزمان با نابودی محصولات کشاورزی، دام‌های بسیاری نیز تلف می‌شود. این پدیده مخرب بر محیط زیست انسانی نیز تأثیر گذاشته و همزمان با افزایش تصادفات جاده‌ای، بیماری‌های متعدد تنفسی و... را به شهروندان سیستانی تحمیل می‌کند. این پدیده طبیعی، به صورت غیرمستقیم مصرف آب را افزایش داده و در نتیجه آسیب‌های وارده به دام‌ها، دامداران و کشاورزان بسیاری تن به مهاجرت می‌دهند.»
او، به تخریب بستر خاک همزمان با شدت گرفتن سرعت باد در سیستان اشاره کرده و می‌گوید: «سرعت باد، خاک را جابه‌جا کرده و همزمان با چرای دام در حاشیه تالاب، بافت خاک تضعیف شده و وسعت تالاب را به کانون گردوغبار تبدیل می‌کند. با آغاز طوفان‌، خاک زابل که از جنس رس بوده و رسوبات ناشی از هیرمند که سال‌های سال انباشته شده، به هوا بلند شده و با شدت گرفتن، بخش‌های زیادی از بستر خاک را از جا کنده و در بخش‌هایی دیگر خندق‌هایی عمیق ایجاد می‌کند. همزمان ریزگردها به سمت شهرها و روستاها حرکت کرده و بخش اعظمی از شهروندان این استان را روانه بیمارستان و درمانگاه می‌کند.»

پیگیری حقابه هامون
او اولین راه حل را در تأمین حقابه هامون می‌داند و می‌گوید:در وهله دوم بهره‌برداری از تن خسته و رنجور تالاب هامون به حداقل برسد. تردد و چرای دام‌ها در حوزه و بستر تالاب را به حداقل رسانده و اندک آبی را که در منطقه وجود دارد وارد تالاب کرده و با احیای پوشش خاک و کاشت گیاهانی نظیر تاغ و گز بادهای 120 روزه را همچون گذشته به نعمتی ارزشمند برای سیستان تبدیل کنیم. همچنین می‌توان به سراغ طرح‌های فناورانه مانند واترباکس رفته و به رشد درختان در منطقه بیابانی و خشک سیستان کمک کنیم. در این روش باران و برف در داخل واترباکس ذخیره شده و همزمان با تبدیل و ذخیره رطوبت هوا و قطره‌های شبنم محیط به آب، از تبخیر آب از سطح گیاه نیز جلوگیری می‌کند.»
‌جان‌پرور، به برنامه جامع مدیریتی برای احیای تالاب هامون نیز اشاره کرده و می‌گوید: «سال 1396 این طرح کلید خورده و حدود 1-2 سال برنامه‌های مدیریتی پیگیری شده و در تمامی جلسات کارشناسی از همه ادارات و ذینفعان دعوت به‌عمل آمد اما به دلیل عدم هماهنگی، اعتبار 5 ساله برنامه‌ای که حتی ردیف بودجه داشته و یک قانون بالادستی نیز تلقی می‌شود به اتمام رسیده و هامون نجات پیدا نکرد. این در حالی است که تنها راه نجات سیستان از تأثیرات مخرب بادهای 120 روزه، حفاظت و احیای تالاب هامون است. احیای این تالاب نیز منوط به تأمین حقابه و اجرای دستورالعمل‌های مرتبط با احیا است.»

۲۵ درصد سیستان بیابان است
در همین حال «عبدالله بامری» مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان، منشأ گرد و غبار در حوزه سیستان را تالاب هامون، اراضی بیابانی غرب افغانستان، اراضی زراعی رها شده در دشت سیستان و رودخانه‌های خشکیده دانسته و در گفت‌و‌گو با «ایران» تأکید می‌کند: «پیگیری حقابه اکولوژیک تالاب هامون، تأمین آب دریاچه و مرطوب‌سازی مناطق بحرانی و حساس، احداث بادشکن غیرزنده در اراضی تخریب شده و حفاظت و قرق و ساماندهی دام در منطقه از راه‌های کنترل این معضل به‌شمار می‌رود.»
طبق گفته این مقام مسئول، «سطح کل مناطق تحت فرسایش بادی در استان چهار میلیون و ۵۷۱ هزار و ۵۸۶ هکتار و شامل ۲۵ درصد مساحت کل استان است. در این میان بهره‌برداری‌های نادرست از زمین‌های کشاورزی، استفاده افراطی از کود و سموم شیمیایی، چرای مفرط در مراتع، بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و.... پدیده بیابان‌زایی در منطقه را تشدید کرده است.»

بــــرش

سرعت باد، خاک را جابه‌جا کرده و همزمان با چرای دام در حاشیه تالاب، بافت خاک تضعیف شده و وسعت تالاب را به کانون گردوغبار تبدیل می‌کند. با آغاز طوفان‌ها، خاک زابل که از جنس رس بوده و رسوبات ناشی از هیرمند که سال‌های سال انباشته شده، به هوا بلند شده و با شدت گرفتن، بخش‌های زیادی از بستر خاک را از جا کنده و در بخش‌هایی دیگر خندق‌هایی عمیق ایجاد می‌کند. همزمان ریزگردها به سمت شهرها و روستاها حرکت کرده و بخش اعظمی از شهروندان این استان را روانه بیمارستان و درمانگاه می‌کند