سفر اولین نخست‌وزیر عراق به سوریه بعد از 13 سال
پرونده امنیت مرزی روی میز اسد و السودانی
حسین فاطمی
خبرنگار
محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق دیروز یکشنبه در سفری رسمی به دمشق رفت و با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه ملاقات کرد. این اولین سفر السودانی به سوریه است. پیش از این در ماه گذشته، فیصل مقداد، وزیر خارجه سوریه با «فؤاد حسین»، همتای عراقی و نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور این کشور دیدار کرده بود و در این سفر دعوت رسمی بشار اسد از محمد شیاع السودانی را برای سفر به دمشق به وی ابلاغ کرد.
به گزارش رسانه‌های دولتی سوریه، رئیس جمهور سوریه از محمد شیاع السودانی نخست وزیر عراق در کاخ ریاست جمهوری سوریه استقبال رسمی کرد و دو طرف نشستی را برگزار کردند. آنها پیش از این دیدار تأکید کردند که ایستادن عراق و سوریه در کنار یکدیگر در شرایط مختلف، روابط برادرانه و تاریخی است که دو کشور را به هم پیوند می‌دهد. رئیس جمهور سوریه این سفر را فرصتی برای ایجاد روابط نهادی و دستیابی به یک جهش بزرگ در همکاری‌های دوجانبه بین دو کشور دانست و نخست وزیر عراق تأکید کرد که سوریه در قلب همه عراقی ها جایگاه ویژه‌ای دارد و برای عراقی‌ها این کشور برادر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
این سفر در حالی صورت می‌گیرد که از سال ۲۰۱۱ تاکنون هیچ نخست‌وزیری از کشور عراق به سوریه سفر نکرده بود و آخرین حضور یک نخست‌وزیر عراق به سوریه، به دوازده سال پیش باز می‌گردد که نوری المالکی، نخست‌وزیر اسبق عراق به دمشق سفر کرده بود. به دنبال لغو تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب و حضور بشار اسد رئیس‌جمهور این کشور در نشست سران اتحادیه عرب، کشورهای عربی یکی پس از دیگری روابط خود را با دمشق به حالت عادی باز می‌گردانند. اتحادیه عرب در جلسه فوق‌العاده خود که هفتم ماه مه(۱۷ اردیبهشت ماه) در سطح وزیران خارجه برگزار شد، با رفع تعلیق عضویت سوریه در نشست‌های این اتحادیه موافقت کرد و به این ترتیب سوریه پس از حدود ۱۲ سال قطع ارتباط کشورهای عربی با این کشور به جایگاه خود در این نهاد عربی بازگشت.
رئیس‌جمهور سوریه نیز نوزدهم ماه مه(۲۹ اردیبهشت ماه) در سی و دومین نشست سران کشورهای عربی در جده شرکت کرد و طی این سفر با بسیاری از مقامات کشورهای عربی، از جمله محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان دیدار و گفتوگو کرد. این اولین حضور مقامات رسمی سوریه در یک نشست عربی، بعد از تصمیم اتحادیه عرب برای بازگشت دمشق به این نهاد منطقه‌ای بود. از همین رو سفر السودانی هم گامی مهم در جهت انزوا زدایی از سوریه تلقی شده است.
اهداف سفر
آن طور که رسانه‌های عراقی گزارش داده‌اند، پرونده امنیت مرزهای مشترک و مقابله با تروریسم از جمله محورهای این دیدار خواهد بود. پیرو این نکته خبرگزاری رسمی عراق (واع) طی گزارشی عنوان داشت که محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر این کشور در جریان دیدار ۱۲ تیر با صطام جدعان الدندح، سفیر سوریه در بغداد، روابط دوجانبه میان دو کشور را مورد بررسی قرار داد و در مورد تعدادی از موضوعات مورد توجه بغداد و دمشق گفتوگو کرد که به عنوان مقدمات سفر و ترسیم محورهای مذاکره با طرف سوری در سفر السودانی به دمشق تلقی شد، چرا که بر اساس گزارش خبرگزاری عراق، در این دیدار بر اهمیت حرکت به سمت همکاری‌های دوجانبه ثمربخش و سازنده در بخش‌های مختلف اقتصادی به‌گونه‌ای که روابط مشترک دو کشور را توسعه دهد و منافع دو ملت در زمینه توسعه و رفاه را محقق کند، تأکید شد.
سوریه و عراق روابط نزدیکی دارند و بغداد در سال‌های گذشته همواره از دولت سوریه به رهبری «بشار اسد» حمایت کرده است. این احتمال وجود دارد که روابط دو کشور بیش از پیش توسعه یابد و باتوجه به موفقیت دمشق در شکستن انزوای عربی خود و بازگشت به اتحادیه عرب، همکاری هر دو طرف در تعدادی از پرونده‌های حیاتی از جمله موضوع صادرات نفت افزایش یابد، زیرا باتوجه به فعالیت‌های ترکیه در شمال عراق و سوریه، بغداد و دمشق از لحاظ امنیتی نگرانی مشترک دارند. پیش‌بینی‌های ناظران این است که در سفر محمد شیاع السودانی به دمشق دو کشور بسته‌ای از توافقات را امضا کنند و به اعتقاد کارشناسان سیاسی بعید نیست در این سفر توافقی برای فعالسازی خط لوله نفت «کرکوک - بانیاس» به عنوان جایگزین بندر جیهان ترکیه برای صادرات نفت عراق منعقد شود.
نگرانی مشترک درباره الهول
با توجه به شدت نگرانی بغداد درباره اردوگاه الهول یقیناً هماهنگی درباره مدیریت و کنترل این اردوگاه از محورهای سفر نخست‌وزیر عراق به دمشق بوده است. بخصوص که نگرانی مشابهی در طرف سوری هم وجود دارد. در همین باره خالد الیعقوبی، مشاور نخست‌وزیر عراق در امور امنیتی چندی پیش در گفت‌وگویی با خبرگزاری «واع» (خبرگزاری رسمی این کشور) گفته بود: «پرونده اردوگاه الهول بسیار پیچیده است و این اردوگاه مانند یک بمب ساعتی است و این فقط مربوط به عراق نیست. این اردوگاه در خارج از خاک عراق واقع شده است و تبعه‌های همه کشورهای جهان در آن حضور دارند.» وی با این حال اشاره کرده بود که بدون مداخله جامعه جهانی، بستن این پرونده امکان‌پذیر نیست و این اردوگاه تهدیدی جدی نه تنها برای عراق، بلکه برای منطقه و کل جهان باقی خواهد ماند. قبل‌تر نیز قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق خواستار برگزاری یک کنفرانس بین‌المللی درباره اردوگاه الهول تا پیش از پایان سال‌جاری میلادی و حمایت امریکا از برگزاری چنین کنفرانسی شده بود.
اردوگاه الهول در حومه حسکه نزدیک به مرزهای عراق واقع بوده و تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد) قرار دارد. در این اردوگاه حدود ۵۶ هزار نفر از اتباع کشورهای مختلف که بیشترشان زن و کودک هستند و خانواده‌های داعشی محسوب می‌شوند، سکونت دارند.
نگاهی به بوکمال
بدون شک یکی از محورهای سفر السودانی به دمشق، همکاری امنیتی و تجاری در مرز مشترک بوکمال است. منطقه مرزی بین شهر بوکمال در سوریه و قائم در عراق در نزدیک به دو دهه گذشته به یک منطقه بشدت نظامی و بی‌ثبات در قلب خاورمیانه و اساساً به کانون یک رقابت ژئوپلیتیک منطقه‌ای در سایه حملات هوایی رژیم صهیونیستی و ایالات متحده و حملات هواپیماهای بدون سرنشین آنها تبدیل شده است.
مجموعه‌ای از سلسله عوامل و پارامترها در افزایش اهمیت این منطقه مرزی برای سوریه و عراق مؤثر بوده‌اند. اول اینکه قائم و بوکمال یک مسیر استراتژیک بین دمشق و بغداد به شمار می‌رود و با توجه به فاصله اندک بین این دو منطقه (حدود ۷ کیلومتر)، آنها پرجمعیت‌ترین مناطق در هر دو سوی مرز حساب می‌شوند. تشابه و ارتباط بین این دو جامعه که اکثریت جمعیت آنها را عرب‌های اهل تسنن تشکیل داده‌اند، و روابط قومی-قبیله‌ای و خانوادگی که در دو سوی مرز برقرار است، این منطقه را در معرض ظهور احساس همبستگی پان-سنی و
پان-عربی قرار داده است. دوم اینکه منطقه بوکمال - قائم در نزدیکی رود فرات قرار دارد و زمین‌های کشاورزی اطراف آنها حاصلخیزترین زمین‌ها در نزدیکی مرز به شمار می‌روند و زنجیره تأمین مواد غذایی خودکفا و مسیرهای پنهانی را برای شبکه‌های متشکل از بازیگران غیردولتی از جمله شورشی‌ها و قاچاقچیان در عبور از مرز فراهم می‌آورد. سوم اینکه این منطقه اخیراً به مکان اصلی استقرار محور مقاومت در هر دو سوی مرز بدل شده است. این استقرارها در منطقه مرزی بوکمال – قائم، یک فضای مؤثر برای مسیر زمینی - ترانزیتی از مرزهای عراق تا دریای مدیترانه خواهد بود.
سوریه و عراق اول اکتبر ۲۰۱۹ و در پی شکست داعش، گذرگاه مرزی بوکمال-قائم را بازگشایی کردند تا تدابیر عادی‌سازی شرایط، اعمال قانون و توسعه تجارت فرامرزی را احیا کنند. این اتفاق بر اهمیت گذرگاه افزود چرا که دو گذرگاه دیگر در مرز سوریه و عراق هنوز بسته هستند.
نیروهای ایالات متحده دسترسی دولت سوریه به تنف-ولید را مسدود کرده‌اند و نیروهای دموکراتیک سوریه و ائتلاف نیروهای شبه نظامی تحت فرمان یگان‌های مدافع خلق (گروه شبه نظامی کرد)، مانع از دسترسی دولت سوریه به گذرگاه ربیعه - یعربیه شده‌اند.