حاتم ابتسام
پژوهشگر حوزه نشر

«حرف حساب کتاب چیست؟» پرسشی که پیش و پس از خواندن هر کتابی باید از خود بپرسیم. سردرآوردن از حرف حساب کتاب است که باعث می‌شود لای کتاب‌ها را باز کنیم و برای خواندنشان وقت بگذاریم. آن‌قدری اساسی است که انگیزه نگارش کتاب، دلیل انتشار و وجه اهمیتش همین حرف حساب است. شاید مفصل هم نباشد و در دو، سه خط خلاصه شود اما اصل و ستون کتاب است. حتی می‌شود بدون مطالعه کامل کتاب هم به این حرف حساب رسید. «گزارش کتاب»، «خلاصه کتاب» یا «مرور کتاب» می‌تواند حرف حساب کتاب را برای ما روشن کند. شاید به کیفیت اصل کتاب نرسد، ولی پرسش اصلی ما را جواب می‌دهد؛ این کتاب چه می‌خواهد بگوید.
حرف حساب چیست؟
نویسنده، کتاب را در موضوعی می‌نویسد و از دل آن موضوع و بر اساس دانش، دغدغه‌ها و نیازهایش، مسأله‌ای را بیرون می‌کشد و حول آن قلم‌فرسایی می‌کند. اگر صرفاً مأموریت کتاب، تبیین و تشریح مسأله باشد، ما بیش از اینکه با یک کتاب مواجه باشیم، با یک اثر توضیحی و ژورنالیستی طرفیم. کتاب خوب فقط با مسأله خوب و تشریح آن شکل نمی‌گیرد. کتاب باید استدلال یا دست‌کم تحلیل هم داشته باشد. کتابی که مسأله‌اش را حلاجی کرده یا آن را با استدلال همراه کرده باشد، حرف حساب زده و می‌شود جدی‌اش گرفت.
تحلیل چیست؟ استدلال کدام است؟
تحلیلگر (نویسنده) با استفاده از روش‌ها و رویکردهای یک علم دست به بررسی مسأله موردنظرش می‌زند و مضاف بر موضوع آن مسأله، از زاویه‌ دید یک علم آن را تجزیه‌ و‌ تحلیل می‌کند. اگر تحلیل را فرایند روش‌مند تجزیه و بازخوانی عناصر یک مسأله بدانیم، نویسنده می‌کوشد بعد از تعریف مسأله‌اش و تبیین ابعاد و زوایای آن، به نحوی بر اساس مستندات علمی آن مسأله را بشکافد و درباره‌اش اظهارنظر کند. ما تا قبل از اظهارنظر فقط با تحلیل و خوانش طرفیم، اما اینها همه روند و حرف حساب یک کتاب نیست. آن زمانی این خوانش و تحلیل جدی گرفته می‌شود که رنگ‌ و بوی استدلالی و نظریه‌ای به خود بگیرد. یعنی بعد از مسأله و تحلیل، این استدلال نویسنده است که به مطلب هویت و ارزش می‌دهد و آن را خواندنی می‌کند. حرف حساب یک کتاب ترکیبی از مسأله، تحلیل و استدلال است. اینجا است که همخوانی این سه عنصر برای درآمدن حرف حساب کتاب اهمیت پیدا می‌کند. اگر مسأله شفاف نشده باشد، زمین بازی ناپیدا است و نمی‌دانیم کجا ایستاده‌ایم. اگر تجزیه و تحلیل در کار نباشد، گویی روی زمین سنگلاخ قدم گذاشته‌ایم و نمی‌دانیم حدود و ثغور مطلب چیست. اگر مسأله و تحلیل هم صورت بگیرد و استدلال گم یا ناهمخوان باشد، انگار روی زمینی شخم‌نخورده دان پاشیده‌ایم یا در سرایی که کسی نیست فریاد زده‌ایم.
و حرف حساب ما
حرف حساب کتاب از دل احاطه نویسنده بر موضوع، دقتش در مسأله‌یابی، مسأله‌سازی و مهم‌تر از اینها قوت در ارائه استدلال‌های خرد و انباشتی است. گاهی از دل یک استدلال ساده، مسأله‌ای صورت‌بندی می‌شود و سروشکل می‌گیرد و گاهی لازم است نویسنده چند استدلال روی هم بنا کند تا حرف حسابش را دربیاورد. هر چند موضوع، مسائل و استدلال‌ها چندگانه باشند، حرف حساب کتاب یکی است. دست‌کم به نفع نویسنده و مخاطب است که یکی باشد!