ربایندگان اراده آزاد
علی طالب‌لو
طلبه و پژوهشگر
در آیات ابتدایی سوره بقره، داستان خلقت و برگزیده شدن آدم در زمین توسط خدای متعال مطرح می‌شود:
وَ إِذْ قالَ رَبُّک لِلْمَلائِکةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی‌الْأَرْضِ خَلیفَةً قالُوا أَتَجْعَلُ فیها مَنْ یفْسِدُ فیها وَ یسْفِک الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِک وَ نُقَدِّسُ لَک قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لاتَعْلَمُونَ.[1]
در این آیات ملائکه به خدا اعتراض می‌کنند و می‌گویند: آیا کسى را خلیفه قرار مى‌دهى که فساد می‌کند و خون مىریزد؟! در حالى که ما تو را همراه با سپاس و ستایشت تسبیح مىگوییم و تقدیس مىکنیم؟! خداوند متعال نیز در جواب می‌گوید:من چیزی می‌دانم که شما به آن توجه ندارید.
سؤال ملائکه برای ما نیز قابل طرح است. هر روز خبرهای مختلفی از فساد و ظلم در گوشه‌گوشه عالم می‌شنویم و چه بسا خودمان قربانی این گناه‌ها و خونریزی‌ها بوده باشیم.
چرا خداوند با وجود این همه فسادی که از آدمیان سر می‌زند، آنان را تا این حد بالا می‌برد در حالی که فرشتگان الهی مرتکب هیچ گناهی نمی‌شوند و از این جهت برای جانشینی لایق‌ترند؟!
این مسأله به فلسفه عمل و نحوه ارزیابی آن برمی‌گردد. ما می‌دانیم که فرشتگان قدرت انتخاب گناه را ندارند، به این دلیل که تمایلی برای ارتکاب آن در دلشان احساس نمی‌کنند. در این صورت، اگر کسی مجبور باشد همیشه یک مسیر را طی کند، آیا مستحق پاداش و تشویق خواهد بود؟ اگر کسی بدون اینکه کاری را اراده کرده باشد و صرفاً از روی نوع خلقت و سرشتش عملی را انجام دهد، آیا مستحق درجات والا است؟
اینچنین نیست. در واقع کمال اخلاقی امری است که با اختیار و اراده معنا پیدا می‌کند. یعنی اگر کسی قدرت انتخاب بین خیر و شر را داشت و با این حال خیر را انتخاب کرد، مستحق پاداش و درجات والا است، والا صرف اینکه عمل خوبی از یک فرد سر بزند بدون اینکه آن را انتخاب کرده باشد، مستحق پاداش نخواهد بود.
جبرگرایان می‌خواهند گنج عظیم انتخاب و اراده را از ما بربایند. آنها آزادی ما را انکار می‌کنند. اینکه ما اختیار انتخاب بین خیر و شر را داریم، یک موهبت الهی است و اتفاقاً به همین دلیل است که لایق برترین درجات خواهیم بود. فرشتگان با وجود کمالات و فضایل والایشان، اعمالشان را انتخاب نمی‌کنند. اراده ندارند گناه و عمل شری انجام دهند، ولی نکته‌ای که باعث این انتخاب و تصمیم خدا شد، اراده و انتخاب انسان بود. خدا می‌دانست حتی اگر انسان‌ها مرتکب ظلم و عمل شر هم بشوند، بازهم قدرت انتخاب دارند و همین قدرت انتخاب ولو در مواردی به انتخاب شر بینجامد، ارزش بالاتری از عمل خیری دارد که بدون اراده و اختیار صورت گرفته است.
این همان فلسفه و مطلبی است که خداوند آن را به ملائکه خود عرضه داشت و گفت با وجود خیر و کمال‌تان، چیز دیگری وجود دارد که شما به آن ملتفت نیستید.
[1]- بقره، 30.