علی طالب‌لو
طلبه و پژوهشگر

در آیات ابتدایی سوره بقره، داستان خلقت و برگزیده شدن آدم در زمین توسط خدای متعال مطرح می­‌شود:
وَ إِذْ قالَ رَبُّک لِلْمَلائِکةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی‌الْأَرْضِ خَلیفَةً قالُوا أَتَجْعَلُ فیها مَنْ یفْسِدُ فیها وَ یسْفِک الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِک وَ نُقَدِّسُ لَک قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لاتَعْلَمُونَ.[1]
در این آیات ملائکه به خدا اعتراض می­‌کنند و می­‌گویند: آیا کسى را خلیفه قرار مى‌دهى که فساد می‌‏کند و خون مى‌‏ریزد؟! در حالى که ما تو را همراه با سپاس و ستایشت تسبیح مى‏‌گوییم و تقدیس مى‏‌کنیم؟! خداوند متعال نیز در جواب می­‌گوید:من چیزی می­‌دانم که شما به آن توجه ندارید.
سؤال ملائکه برای ما نیز قابل طرح است. هر روز خبرهای مختلفی از فساد و ظلم در گوشه‌گوشه­­ عالم می‌­شنویم و چه بسا خودمان قربانی این گناه­‌ها و خونریزی­‌ها بوده باشیم.
چرا خداوند با وجود این همه فسادی که از آدمیان سر می­‌زند، آنان را تا این حد بالا می­‌برد در حالی که فرشتگان الهی مرتکب هیچ گناهی نمی­‌شوند و از این جهت برای جانشینی لایق­‌ترند؟!
این مسأله به فلسفه عمل و نحوه­ ارزیابی آن برمی‌گردد. ما می‌­دانیم که فرشتگان قدرت انتخاب گناه را ندارند، به این دلیل که تمایلی برای ارتکاب آن در دلشان احساس نمی­‌کنند. در این صورت، اگر کسی مجبور باشد همیشه یک مسیر را طی کند، آیا مستحق پاداش و تشویق خواهد بود؟ اگر کسی بدون اینکه کاری را اراده کرده باشد و صرفاً از روی نوع خلقت و سرشتش عملی را انجام دهد، آیا مستحق درجات والا است؟
اینچنین نیست. در واقع کمال اخلاقی امری است که با اختیار و اراده معنا پیدا می­‌کند. یعنی اگر کسی قدرت انتخاب بین خیر و شر را داشت و با این حال خیر را انتخاب کرد، مستحق پاداش و درجات والا است، والا صرف اینکه عمل خوبی از یک فرد سر بزند بدون اینکه آن را انتخاب کرده باشد، مستحق پاداش نخواهد بود.
جبرگرایان می‌خواهند گنج عظیم انتخاب و اراده را از ما بربایند. آنها آزادی ما را انکار می‌کنند. اینکه ما اختیار انتخاب بین خیر و شر را داریم، یک موهبت الهی است و اتفاقاً به همین دلیل است که لایق برترین درجات خواهیم بود. فرشتگان با وجود کمالات و فضایل والایشان، اعمالشان را انتخاب نمی­‌کنند. اراده ندارند گناه و عمل شری انجام دهند، ولی نکته‌­ای که باعث این انتخاب و تصمیم خدا شد، اراده و انتخاب انسان بود. خدا می­‌دانست حتی اگر انسان­‌ها مرتکب ظلم و عمل شر هم  بشوند، بازهم  قدرت انتخاب دارند و همین قدرت انتخاب ولو در مواردی به انتخاب شر بینجامد، ارزش بالاتری از عمل خیری دارد که بدون اراده و اختیار صورت گرفته است.
این همان فلسفه و مطلبی است که خداوند آن را به ملائکه خود عرضه داشت و گفت با وجود خیر و کمال­‌تان، چیز دیگری وجود دارد که شما به آن ملتفت نیستید.

[1]- بقره، 30.