تفاوت خبر و هشدار در ادبیات قرآن کریم
علی طالب‌لو
طلبه و پژوهشگر
خطابات خداوند متعال در قرآن کریم به سه نحو است: وعده، وعید و خبر.
واژه «وعد» هم در وعده خیر و هم در وعده شرّ کاربرد دارد با اینکه بیشتر استعمالات آن ناظر بشارت است. برای مثال خداوند در مورد بهشت و بهشتیان می‌گوید: خالِدینَ فیها وَعْدَ‌الله حَقًّا وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ.[1]
واژه «وعید» فقط در وعده‌های تهدیدآمیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این واژه شش بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است و تمام موارد آن مرتبط با هشدار است. برای مثال خدا در مورد جهنّمیان می‌فرماید: قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَی وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیکمْ بِالْوَعیدِ.[2] نزد من درگیر نشوید! من در گذشته به شما هشدار داده بودم!
به صورت کلّی وعد، نویدهایی است که متضمن رسیدن نفع است و به انسان‌ها بشارت می‌دهد اما وعید عبارت است از هشدار دادن از رسیدن ضرر یا از دست رفتن نفع.
فرق بین وعده و وعید این است که خلف وعده قبیح است زیرا خدای کریم، خلاف نوید و وعده خود عمل نمی‌کند ولی خُلف وعید در مواردی، نه تنها قبیح نیست، بلکه حُسن هم دارد؛ به دلیل اینکه ثواب و پاداش، حق فردی است که اطاعت را پیشه نموده است. فلذا بر مولای کریم واجب است که این حق را ادا نموده و ذمّه خود را برى سازد، بر خلاف عقاب که حق خود مولا بر گردن مکلف مجرم و متخلف است. فلذا خدای کریم می‌تواند از حق خود صرفنظر نموده و شخصی را ببخشد.
لکن ما خطاب دیگری نیز در قرآن داریم که سنخی جدا از هشدار و وعده است و آن خبر دادن است. برای مثال خدای متعال در مورد مشرکین می‌فرماید: إِنَّ‌الله لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ وَ یغْفِرُ ما دُونَ ذلِک لِمَنْ یشاءُ وَ مَنْ یشْرِک بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعیدا.[3] خدای متعال در این آیه خبر می‌دهد که من از شرک به خود نمی‌گذرم. البته ممکن است که از گناهی پایین‌تر از شرک بگذرم لکن هر کسی هم به من شرک بورزد، به گمراهی بسیار دوری دچار شده است.
این آیه خبری است از آنچه محقّق خواهد شد. فلذا تفاوت بسیار مهمی بین خبر دادن و وعید وجود دارد. در هشدار دادن، خدای کریم می‌تواند از گناه بنده‌اش درگذرد و این خلاف حکمت و صداقتش نیست لکن در اخبار، خداوند از فرد نمی‌گذرد. چون از واقعیتی خبر داده است و اگر خداوند خبری به بندگانش بدهد، دروغگو نیست بلکه کلامش همراه با صداقت و راستی است.
فلسفه وجود وعده و وعید، ایجاد روحیه خوف و رجا در انسان است. خداوند تعالیم خودش را در قالب هشدار و نوید، به انسان‌ها عرضه می‌کند. خداوند خودش می‌گوید که فلسفه فرستادن پیامبران نیز همین مژده دادن و هشدار دادن است. اما این مسأله با خبر دادن کمی متفاوت است. غرض از خبر صرفاً ترساندن و ایجاد روحیه خوف در انسان‌ها نیست بلکه واقعیتی است که خداوند از آن خبر داده و بدون شک محقّق خواهد شد زیرا کذب در کلام خدای متعال راه ندارد.
[1]- لقمان، 9.
[2]- ق، 28.
[3]- نساء، 116.