سواد تماشا
سعید فلاح‌فر
پژوهشگر هنر
علاوه بر مراقبت از چشم، بینایی هم نیاز به مراقبت دارد. حتماً داستان بی‌هوشی دباغ در بازار عطاران و معالجه‌اش با بوی سرگین سگ را در دفتر چهارم مثنوی معنوی به خاطر دارید. همان‌طور که شامه به بوی بد عادت می‌کند و با بوی بد، خراب می‌شود، بینایی هم با آلودگی‌های بصری مدام در خطر آسیب و نابودی است و نیاز به تقویت مستمر دارد. تولید و بمباران انبوه عکس، یکی از منابع آلودگی چشم و بینایی در عصر حاضر است. نمی‌توان حدس زد که در هر لحظه چقدر عکس تولید می‌شود و چقدر از این عکس‌ها در معرض دیدن قرار می‌گیرند.
اگر عکس‌ها را در ترکیب دو عنصر موضوع و عکاسی به چهار دسته ممکن تقسیم کنیم؛
۱. موضوع زشت، عکاسی بد
۲. موضوع قشنگ، عکاسی خوب
۳. موضوع قشنگ، عکاسی بد
۴. موضوع زشت، عکاسی زیبا
قشنگ می‌تواند یک تعبیر عامیانه در مقابل زیبایی در یک تعریف تخصصی فرض شود. قطعاً دیدن عکس‌های دسته اول به کار مراقبت بینایی نمی‌آیند. شرط مؤثر بودن سه دسته دیگر هم این است که بیننده با درکی از بار مفاهیم قراردادی و ذاتی کلمه‌های قشنگ و خوشگل و زشت و زیبا، متوجه مراتب آنها شده و بتواند میان قشنگی موضوع و زیبایی عکاسی تفاوت قائل باشد. مثلاً یک شاخه گل، منظره جنگلی، حیات وحش و یک معماری تاریخی به عنوان موضوع عکاسی البته قشنگ و جذاب است. اما ممکن است عکسی که از این موضوعات ثبت می‌شود از نظر فنی؛ اعم از نور، رنگ، قاب، وضوح، زاویه دید و... مقبول تا غیرقابل قبول بوده یا از نظر عکاسی، زیبا باشد یا نباشد. برعکس ممکن است عکسی از یک موضوع نامطلوب مثل جنگ، بلایای طبیعی و چهره خشن یک تبهکار در نهایت زیبایی عکاسانه ثبت شده باشد. در واقع زیبایی هنری مربوط به نگاه هنرمند بوده و امری مستقل از موضوع محسوب می‌شود. هر موضوع نادر یا هر عکس عجیبی هم نمی‌تواند شایسته لقب زیبایی باشد.
اگرچه چشم نوازی هر عکسی می‌تواند احساسی از لذت تولید کند، اما ارزش‌های هنری هر کدام از این عکس‌ها نسبت مستقیم با زیبایی عکاسانه دارد.
اگر بخواهیم دقیق‌تر و حرفه‌ای‌تر به این بحث بپردازیم، لازم است؛ دستیابی به اصول زیبایی‌شناختی عکاسانه را - به عنوان یک پدیده متعالی هنرمندانه - از رعایت مبانی و اصول فنی عکاسی جدا کنیم؛ یعنی بپذیریم هر عکسی با به کار گرفتن مسائل فنی و قواعد مهارتی، الزاماً به خلق یک اثر هنری منجر نمی‌شود. یک عکس می‌تواند از نظر فنی و قواعد کلاسیک ترکیب بندی و... ماهرانه و در نهایت کمال به ثبت رسیده باشد اما همچنان به عنوان یک اثر هنری مورد پذیرش قرار نگیرد.
سواد خواندن عکس یک مهارت ضروری در جهان معاصر محسوب می‌شود. پس با تغذیه درست و آگاهانه تصویری، برای چشم‌ها و آنچه می‌بیند، احترام کافی قائل باشیم.