حسین فاطمی
خبرنگار

همان گونه که پیش‌تر هم اعلام شده بود فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی سه‌شنبه راهی سوریه شد و با بشار اسد، رئیس جمهور این کشور دیدار کرد. این اولین سفر یک مقام سعودی در سطح وزیر خارجه پس از جنگ سوریه در سال ۲۰۱۱ است. هفته گذشته نیز فیصل المقداد، وزیر خارجه سوریه به عربستان سفر و با مقامات این کشور دیدار کرده بود.
در همین باره وزارت خارجه عربستان در بیانیه‌ای اعلام کرد، بشار اسد، رئیس جمهور سوریه روز سه‌شنبه در دمشق میزبان فیصل بن فرحان، وزیر خارجه سعودی بود. به گزارش روسیا الیوم، وزارت خارجه عربستان در این خصوص بیانیه‌ای صادر و اعلام کرد، بن فرحان در دیدار با اسد درباره تلاش‌ها برای دستیابی به راه‌حل سیاسی برای حل بحران سوریه و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب گفت‌وگو کرد. در این بیانیه همچنین آمده که وزیر خارجه عربستان در این دیدار، سلام ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه سعودی و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان را به بشار اسد، رئیس جمهور سوریه رساند.
خبرگزاری دولتی عربستان «واس» گزارش داد که بن فرحان و اسد درباره اقدامات لازم برای دستیابی به یک راه‌حل سیاسی جامع به منظور حل بحران سوریه رایزنی کردند. بشار اسد نیز گفت که روابط مسالمت‌آمیز بین سوریه و عربستان طبیعی است و روی منافع عربی و منطقه‌ای تأثیر می‌گذارد و سیاست‌های آشکار و واقع‌بینانه عربستان سعودی به نفع کشورهای عربی و منطقه است.
رئیس جمهور سوریه تأکید کرد، تغییرات و تحولات کنونی جهان، ضرورت همکاری عرب‌ها را در این مرحله بیشتر می‌کند. دفتر ریاست جمهوری سوریه اعلام کرد که بن فرحان در این دیدار ضمن تأکید بر حمایت ریاض از دمشق گفت که عربستان به توانایی سوریه در عبور از تأثیرات جنگ مطمئن است.
 
جزئیات بیشتر دیدار بن فرحان و بشار اسد
به موازات بیانیه وزارت خارجه عربستان، روزنامه سوری الوطن هم دیروز چهارشنبه به نقل از منابع آگاه نوشت که دیدار وزیر خارجه عربستان با رئیس جمهور سوریه در دمشق مثبت بود و ریاض بر تلاش برای بازیابی نقش مؤثر سوریه تأکید کرد. این روزنامه به نقل از منابع خود بدون ذکر نام نوشت: «فضای مثبتی بر دیدار فرحان و اسد حکمفرما بود و عربستان بر این تمایل شدید خود تأکید کرد که سوریه جایگاه خود را در جهان عرب بازیابی کند.» این منابع همچنین به آمادگی ریاض برای انجام تمام تلاش خود جهت بازگشت سوریه به نقش آفرینی مؤثر خودش، آن‌طور که شایسته آن است اشاره کرد.
به گفته این منابع، عربستان همچنین بر تلاش برای نزدیک کردن دیدگاه کشورهای عربی به یکدیگر در راستای حمایت از فعالیت مشترک جهان عرب و همکاری با دمشق به منظور تحقق این امر تأکید کرد. همچنین عنوان شد، رئیس جمهور سوریه هم در دیدارش با بن فرحان تأکید کرد، سیاست‌های آشکار و واقع‌بینانه عربستان سعودی به نفع کشورهای عربی و منطقه است. اسد افزود که تغییرات در حال وقوع در جهان، همکاری کشورهای عربی در این مرحله را بیش از پیش ضروری می‌کند.
 
اهداف سفر
با توجه به سفر وزیر خارجه عربستان به سوریه طیفی از ناظران بر این باور هستند که ریاض در پی مخالفت برخی کشورها و در رأس آن قطر با بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و عدم موفقیت عربستان در نشست مشورتی جده، به نظر می‌رسد ریاض در تلاش است با ادامه تحرکات دیپلماتیک خود زمینه را برای حضور سوریه در جلسه آتی اتحادیه عرب فراهم کند. بخصوص آنکه این احتمال هم مطرح است که سفر بن فرحان به دنبال سفری است که وزیر خارجه سوریه به عربستان داشت که در آنجا بیانیه مشترک صادر شد و در مورد بازگشت سوریه به اتحادیه عرب نیز گفت‌وگوهایی صورت گرفت.
 از چند ماه قبل تاکنون نیز نشانه‌هایی از عادی‌سازی روابط ریاض - دمشق دیده شد. بویژه بعد از زلزله مرگبار جنوب ترکیه و شمال سوریه، زمینه برای علنی شدن روابط دو طرف فراهم شد. بعد از این حادثه، عربستان سعودی هواپیمای حامل کمک‌های انسان‌دوستانه به سوریه اعزام کرد.
در عین حال یک روز پس از سفر فیصل المقداد به عربستان، ریاض میزبان نشست وزرای خارجه شورای همکاری خلیج فارس، عراق، مصر و اردن برای بررسی پرونده سوریه بود. خبرهای غیررسمی نیز می‌گویند بشار اسد بزودی برای سفر رسمی به عربستان سعودی هم خواهد رفت. ریاض در ماه آینده میلادی میزبان نشست سران کشورهای عربی است و بعید نیست با تداوم تحرکات عربستان، بشار اسد هم در این نشست شرکت کند.
کارشناسان می‌گویند، کشورهای عربی پس از توافق ایران و عربستان سعی دارند با اتخاذ رویکرد دوری از دستورات دیکته شده غرب و اتخاذ سیاست مستقل، فصل جدیدی از روابط خود با سوریه را آغاز کنند. در مقابل این سناریو نیز مطرح است که اگر چه عربستان در تلاش است تا زمینه مساعدی فراهم کند که سوریه بتواند در جلسه آتی اتحادیه عرب حضور داشته باشد، اما باید دید، با توجه به بحث‌ها و مخالفت‌های برخی کشورها که در مورد سوریه وجود دارد، چه تغییراتی در سیاست داخلی و همچنین سیاست خارجی سوریه رخ خواهد داد.
 
نگرانی رژیم صهیونیستی از چرخش در سیاست خارجی عربستان
به دنبال تحولات مهم اخیر منطقه و در رأس آنها تغییر سیاست عربستان سعودی در قبال روابط با سوریه، یمن، جنبش حماس و جمهوری اسلامی ایران، منابع رسانه‌ای عبری زبان از نگرانی شدید صهیونیست‌ها در پی این تحولات پرده برداشتند.
رسانه‌های عبری زبان در این باره فاش کردند که تغییر سیاست عربستان در منطقه منجر به شکل‌گیری حالتی از نگرانی در رژیم صهیونیستی شده است. شبکه صهیونیستی «کان» در گزارشی در این خصوص از تغییر سیاست عربستان در قبال حماس نیز نوشت و تأکید کرد: «علاوه بر این اگر همه نقاط مربوط به آشتی عربستان با ایران و نزدیک شدن ریاض به بشار اسد، رئیس ‌جمهور سوریه و صنعا (انصارالله) را به هم وصل کنیم، این از دیدگاه اسرائیل، قطعاً مایه نگرانی است.» کان در ادامه سفر سه‌شنبه فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی به سوریه را «تاریخی» خواند و نوشت: «این اولین سفر به سوریه از زمان آغاز جنگ در این کشور تاکنون یعنی پس از ۱۲ سال است.»
عربستان پس از توافق با جمهوری اسلامی ایران برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک، سیاست آشتی‌جویانه‌ای را نیز در قبال دولت سوریه، جنبش حماس و جنبش انصارالله یمن در پیش گرفت و سفر فیصل بن فرحان به دمشق در حالی انجام شده که همزمان هیأتی از جنبش حماس وارد عربستان شده است و این نخستین سفر هیأتی از حماس به این کشور از سال ۲۰۱۵ تاکنون محسوب می‌شود.
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی که پس از بازگشت دوباره به قدرت در مناسبت‌های مختلف نسبت به عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی ابراز خوش‌بینی کرده بود، به نظر می‌رسد که در پی این تحولات از تحقق این هدف ناامید شده است.

عماد هلالات
 

 
 تصاویر دیدار بشار اسد، رئیس جمهور سوریه با امیر فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان به سرعت در رسانه‌های مختلف دنیا پخش شده است. از سویی دیگر رهبران حماس بعد از 7 سال سردی روابط با دولت سعودی عازم ریاض پایتخت این کشور شدند تا با دولتمردان سعودی و بن سلمان دیدار کنند. این تغییر 180 درجه‌ای در سیاست خارجی عربستان-بخصوص سرعت عادی‌سازی روابط- این سؤال را ایجاد کرده است که چه عواملی باعث شده است که عربستان در سیاست منطقه‌ای و بین‌المللی خود تجدید نظر کند؟
از زمان تشکیل دولت سوم سعودی تاکنون، این رژیم همواره با تکیه بر اقتصاد نفتی و ارتباط با غرب، سیاست محافظه کارانه را در پیش می‌گرفت تا جایی که این سیاست باعث شد عربستان از جنگ‌ها و تنش‌های منطقه‌ای تا قبل از سال 2011 دور بماند. این امر باعث شد رشد اقتصادی این کشور شکوفا شود. شهرهای عربستان بخصوص شهرهای مدرنی همچون جده و ریاض به عنوان شهرهای درجه اول جهان عرب معرفی شدند.
از سویی دیگر براساس این رویکرد، عربستان روابط گسترده با همه کشورهای اسلامی و گروه‌ها از جمله گروهای مقاومت داشت و روی آنها تأثیر می‌گذاشت. برای مثال عربستان روابط بسیار بالایی با جنبش اسلامی حماس داشت؛ همچنین تا قبل از سال 2006 و حتی بعد از آن با حزب‌الله و سایر گروه‌های فلسطینی روابط گسترده داشت؛ در سوریه سرمایه گذاری‌های مختلف انجام داده بود و بهترین روابط را با دولت اسد پسر و پدر داشت و حتی در جنگ‌های 1967 و 1973 وام‌های بلاعوض به دولت سوریه پرداخت کرده بود.
روابط عربستان با بازیگران سنتی جهان عرب از جمله الجزایر، تونس، مصر و عراق در بهترین دوران قرار داشت، تا جایی که این کشور‌ها عربستان را به عنوان برادر بزرگ‌تر با توجه به بافت فرهنگی و حضور حرمین شریفین پذیرفته بودند. عربستان تا قبل از سال 2011 به عنوان رهبر جهان عرب دیده می‌شد و رقابت جدی با ایران و ترکیه برای رهبری جهان اسلام داشت. اما این امر با تحولات سال 2011 به کلی فرو ریخت و با اتخاذ رویکرد تهاجمی و تجدید نظر طلبانه، گسل بزرگی در روابط عربستان با کشورهای جهان عرب، کشورهای اسلامی و محور مقاومت ایجاد شد.
اما با گذشت 12 سال از تحولات بهار عربی، شکست‌های پی در پی عربستان سعودی در این تحولات، بخصوص شکست در یمن و سوریه باعث شد که به دلایل اقتصادی، امنیتی، ژئوپلیتیکی و سیاسی در سیاست خود تجدید نظر کند.
 
عوامل اقتصادی
یکی از مؤلفه‌های اصلی که باعث ایجاد تغییر در سیاست خارجی عربستان شده است مؤلفه اقتصاد است. عربستان در حال حاضر در راستای چشم‌انداز 2030 خود به دنبال تبدیل شدن به یک دولت مدرن و قرار گرفتن در ردیف قدرت‌های برتر اقتصادی است. سند چشم‌انداز 2020 این کشور، در بُعد اقتصادی، بر افزایش عایدات غیرنفتی از 12 میلیارد به 462 میلیارد دلار در سال 2020 و 266میلیارد دلار در سال 2030 با اتکا بر فروش بخشی از سهام شرکت آرامکو و ساختن صندوق سرمایه 2 هزار میلیارد دلاری، بهبود سهم و نقش شرکت‌های کوچک و متوسط در اقتصاد، کاهش نرخ بیکاری، افزایش درآمدها از طریق جذب گردشگر، تأکید بر مبارزه با فساد و شفاف‌سازی استوار است. 
چنین راهبردهایی، نیاز به تأمین امینت برای سرمایه‌گذاری در کشور پهناوری همچون عربستان دارد. اما از سال 2015 عربستان خود را وارد باتلاق جنگ یمن کرد که دستاوردی جز بی‌ثبات‌سازی عربستان و حمله به آرامکو نداشت. از سویی دیگر منازعه با ایران همواره باعث می‌شد که تهدید ایران عامل مهمی در عدم سرمایه‌گذاری خارجی به حساب بیاید. 
بنابراین بن سلمان به خوبی این را فهم کرده بود که چشم‌انداز 2030 بدون تأمین امنیت راه به جایی نخواهد برد.
 عوامل فرهنگی-مذهبی
عربستان با داشتن حرم امن الهی، همواره خود را‌ ام القرای جهان اسلام معرفی می‌کرد و پادشاه سعودی خود را خادم الحرمین ارزیابی می‌کرد؛ امری که تقریباً در اکثر کشورهای اسلامی و عربی پذیرفته شده بود. اما اتخاذ رویکرد رادیکال بخصوص پس از تحولات بهار عربی باعث شد که کشورهای اسلامی و عربی از در خصومت و منازعه با این کشور به در آیند که نمونه‌های آن را در رقابت و جنگ‌های نیابتی طی سال‌های 2011 تا 2022 می‌توان مشاهده کرد.
از سویی دیگر عربستان تا چند سال گذشته، با وجود محافظه کاری همواره سعی می‌کرد در مورد مسأله فلسطین، سیاست حمایت از آرمان قدس را داشته باشد و روابط سازنده‌ای با گروهای فلسطینی بخصوص حماس و فتح برقرار کرده بود. تغییر رویکرد عربستان نسبت به مسأله فلسطین و نزدیکی به رژیم صهیونیستی بخصوص پس از معاهده آبراهام، باعث تیرگی روابط این کشور با کشورهای عربی و اسلامی شد؛ پرستیژی که عربستان در گذشته داشت، در حال حاضر ندارد. بنابراین این کشور به دنبال احیای پرستیژ از دست رفته‌اش در میان کشورهای عربی و کشورهای اسلامی است.
 
عوامل سیاسی
عربستان این را فهم کرده است که در جنگ‌های نیابتی نمی‌تواند حریف ایران شود و ایران توانسته است در عراق، سوریه و یمن عربستان را شکست دهد. بنابراین منازعه با ایران دستاوردی برای عربستان نخواهد داشت؛ بخصوص اگر رویکردهای رادیکال اتخاذ شود. از سویی دیگر عربستان تغییرات جاری در نظام بین‌الملل را درک کرده است؛ قدرت روبه‌رو رشد چین و گرفتاری امریکا و ناتو در باتلاق اوکراین باعث شده است این کشور به دنبال تغییر در سیاست خارجی خود باشد.
قدرت‌های بزرگ بخصوص چین، زمانی عربستان را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای خواهند پذیرفت که بتواند ایفای نقش سازنده در تحولات منطقه داشته باشد و امنیت انرژی را تأمین کند. بنابراین عربستان برای همراه شدن با تغییرات بین‌المللی نیاز به تغییر در سیاست خارجی خود دارد که نمونه بارز آن نزدیکی به ایران و عادی‌سازی روابط با این کشور است. ایران بازیگری بسیار استراتژیک در خاورمیانه محسوب می‌شود که نمی‌توان بدون توجه به آن معادلات این منطقه را تغییر داد؛ تجربه‌ای که عربستان در 40 سال اخیر نظاره گر آن بوده است.
 
عوامل ژئوپلیتیکی
اساساً در منطقه خاورمیانه، بازیگران ژئوپلیتیک و امنیتی پررنگ هستند و تحولات ژئوپلیتیکی در سیاست خارجی کشورها تأثیر‌گذار است. عربستان تا قبل از سال 2011 از مزیت ژئوپلیتیکی استفاده لازم را می‌کرد؛ قرار گرفتن بر بستر آب‌های آزاد و اتصال دریایی به آفریقا و خلیج فارس مزیت مناسبی برای این کشور محسوب می‌شد. اما با تهاجمی شدن عربستان، این مزیت‌ها چه در خلیج فارس با حضور ایران و چه در دریای سرخ و خلیج عدن با حضور انصارالله به یک تهدید استراتژیک تبدیل شد.
بنابراین عربستان برای استفاده از مزیت ژئوپلیتیکی خود و عدم تهدید مرزها، باید روابط خود را با دو طرف قدرت در بستر دریا بهبود دهد. اساساً بیش از 90 درصد تجارت نفتی و غیرنفتی عربستان از بستر دریا صورت می‌گیرد و می‌بایست تهدید در این بستر را رفع کند.
در مجموع عربستان با ارزیابی از تغییرات جاری در نظام بین‌الملل و شکست در طرح‌ها و راهبرد‌های خود در منطقه بخصوص باتلاق یمن، در حال تغییر در روابط خارجی خود با کشور‌های مختلف است. امری که در کوتاه مدت و میان مدت مطلوب به نظر می‌رسد، اما در بلندمدت به نوع کنش‌های عربستان بستگی دارد.