آزاده جهان‌احمدی
منتقد ادبی

یکى از نوابغ در فرهنگ ایران‌زمین در عهد مغول، محمدبن‌محمدبن‌حسن مشهور به محقق و خواجه‌نصیرطوسی است که در سال 597 قمری در جهرود قم یا در طوس متولد شد. دانشمندان علم رجال بر شیعه بودنش اتفاق‌نظر دارند. در آثار موجود او چندین رساله است که شیعه امامى بودن او را محرز می‌کند.
Vموضوعات گوناگون است. او در کلام شیعی، حکمت و فلسفه و ریاضیات از درخشان‌ترین چهره‌های اسلامی بود. از آثار او «اخلاق ناصری» است. این کتاب از مهم‌ترین رساله‌هاى حکمت عملى در دوره اسلامى است که تلفیقى از دیدگاه فلسفى و علمى یونانى و دیدگاه اسلامى بوده و به انسان، خانواده و جامعه می‌پردازد و بعد از «تجرید الاعتقاد» که از کتاب‌هاى مهم کلامی در تبیین عقاید امامیه است، «شرح الاشارات و التنبیهات»‏؛ یکى از ارزشمندترین شرح‌های کتاب اشارات بوعلى سینا است که به زبان عربى نگاشته شده است. او در مقدمه کتاب، غرض خود را از تألیف چنین شرحى، پاسخ به درخواست بعضى از دوستانش می‌داند که با دیدن شرح فخر رازى بر اشارات، متوجه گردیده‌اند که در واقع جرح است نه شرح؛ پس از خواجه‌نصیر خواسته‌اند تا با شرح و توضیح مقاصد شیخ‌الرئیس، از ارزش و منزلت کتاب اشارات دفاع کند.
هوش سیاسی و استعداد خاصی که خواجه داشت باعث می‌شد از علوم مختلفی که می‌دانست بهترین بهره را برده و در قلب حکومت مغول نفوذ نماید. بویژه در جایی ‌که سلاطین مغول بسیار علاقه‌مند به پیشگویان و منجّمان بودند، از علم نجوم‌اش در این راه بهترین بهره را گرفت؛ و همین امر باعث شده بود چنان در هولاکو نفوذ کند که بدون اذن او سوار بر مرکب نشده و به مسافرت نرود و در هر جایی ‌که خواجه صلاح بداند، اموال را خرج کند. روش‌های خاص نفوذ هوشمندانه خواجه‌نصیر در سلاطینی؛ مانند هولاکو بود که توانست فرهنگ و تمدن اسلامی را از طوفان حمله مغول به سلامت عبور داده و مغولانی را که کمر به نابودی اسلام بسته بودند به حامیان و مروّجان دین تبدیل نماید.
از جمله اقدامات مهم خواجه‌نصیر در جهت حفظ فرهنگ اسلام و تشیع، جمع‌آوری کتاب‌ها از کتابخانه‌هایی مانند بغداد و شام بود که در جریان حمله‌ مغول تخریب شده و انتقال همه آثار به کتابخانه‌ای که در کنار رصدخانه مراغه ساخته بود. به این صورت توانست بسیاری از منابع ارزشمند شیعه را در آنجا حفظ کرده و از دسترسی تاراج مغول دور نگه‌ دارد.
شاید بتوان عمده خدمات خواجه را، خدمات علمی او به جهان اسلام دانست که بیشتر دوران حیاتش را به آن اختصاص داده بود.
حتی زمانی ‌که به‌عنوان وزیر هولاکو مطرح شده و ظاهراً به جمع سیاستمداران پیوست، چندان در امور سیاسی دخالت نکرده و همه وقتش را صرف ترویج علم و معرفت و رواج شیعه و تحکیم پایه‌های آن نمود. خدمات علمی خواجه در رشته‌های مختلف علوم مانند علم کلام، فلسفه، عرفان و اخلاق و تربیت که در آثار و تألیفات او به روشنی دیده می‌شود.
سرانجام خواجه نصیرالدین‌طوسی در سال 672 قمری در بغداد رحلت کرد و در شهر کاظمین مدفون گردید.