هانیه نکویی
خبرنگار

زلزله ویرانگر ترکیه، زنگ خطر زلزله نیامده تهران را به صدا درآورده است. تلفات پرشمار و حجم خرابی‌ها و خسارت‌ها، نگرانی از آمدن زلزله‌ای مشابه در تهران را بالا برده است؛ زلزله‌ای که از نظر کارشناسان ارتباطی به گسل‌های ایران ندارد، اما تجربه درس‌آموزی برای ماست تا زودتر اقدامات پیشگیرانه را در برنامه قرار دهیم.
مهاجرت‌های اجباری از تهران به حاشیه به علت گرانی اجاره و خرید ملک و مهاجرت از شهرهای کوچک به علت خشکسالی و بیکاری به حاشیه تهران، معضل جدیدی پیش روی «حاشیه» باز کرده است. تراکم جمعیتی بالا در این مناطق بویژه در نقاطی همچون «پاکدشت» که نزدیک گسل ایوانکی است و «شهر قدس» که در مجاورت گسل جنوب تهران قرار دارد، موجب شده تا خطر از داخل تهران به سمت اطراف سرایت کند. مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی با تأکید بر اینکه توسعه همچنان بدون توجه به ریسک در حال پیشروی است، به «ایران» می‌گوید: «هم‌اکنون در اطراف شهرهای بزرگ، ریسک روز به روز بیشتر می‌شود. مسأله کاملاً جدی است. برای مثال در هر دو نقطه «پاکدشت» و «شهر قدس» به دلیل تراکم جمعیت نگرانی وجود دارد. مشکل دیگر به برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی برمی‌گردد که با فرو نشست همراه است. فرونشست می‌تواند گسل‌ها را تحریک کند. مثلاً در زلزله 29 آذر 96 به احتمال زیاد، تحریک گسل شمال تهران به علت برداشت آب زیرزمینی اتفاق افتاده است.»
زارع با اشاره به پارامترهای انسانی در خطر زلزله در تهران می‌گوید: «هر دو پارامتر یعنی «تراکم جمعیتی بالا در حاشیه» و همین‌طور «برداشت‌ها از سفره‌های آب زیرزمینی» عوامل تهدید‌کننده محسوب می‌شوند و در تاریخ تهران هم سابقه نداشته است. تا 100 سال پیش جمعیت تهران فقط 500 هزار نفر بود. البته نمی‌توانیم بگوییم این دو عامل که برشمردم، تا چه اندازه در زلزله ترکیه دخالت داشته است، اما می‌دانیم تراکم جمعیتی بالا نبوده و شما ببینید با وجود این چه فاجعه انسانی رخ داده است. این درحالی است که فقط در گسل شمال تهران 2 میلیون و 200 هزار نفر زندگی می‌کنند و نمی‌توان گفت با مهندسی زلزله مثل ساخت ساختمان‌های ضدزلزله می‌توان فجایع احتمالی را کنترل کرد. ما درباره ساخت‌و‌ساز باید با ملاحظاتی صحبت کنیم. وقتی درباره گستره شهری مثل تهران صحبت می‌کنیم، نمی‌توانیم تضمین بدهیم همه ساختمان‌ها ملاحظات فنی-مهندسی را رعایت کرده‌اند. اگر از هر 10 ساختمان حتی یک ساختمان هم بریزد یعنی فاجعه! مهندسی زلزله بیشتر شبیه شعارهای دوره مدرن است و در درازمدت عملاً به‌کار نمی‌آید.»
وی با بیان اینکه از آخرین زلزله شدید تهران، 193 سال می‌گذرد، می‌گوید: «نباید در برابر زلزله، موضع هیجانی گرفت. این موجی که به‌وجود آمده با یک اتفاق خبری دیگر از بین می‌رود. ما نیاز به یک برنامه اقدام عمل داریم. باید در این برنامه عوامل کاهش ریسک اولویت‌بندی شود. کار باید به دست نخبگان سپرده شود و آنها نیز مرحله به مرحله گزارش دهند.»
زارع درباره نگرانی‌های مردم نسبت به اتفاقاتی که ممکن است در جریان زلزله تهران رخ دهد، مثل آتش‌سوزی می‌گوید: «نمی‌توان گفت خطرناک‌ترین مسأله حین زلزله تهران چیست. حرف‌هایی که زده می‌شود، علمی نیست. البته برخی جنبه‌های این موضوع در مطالعات اخیر دیده شده است؛ مثل مطالعه‌ای که با دانشجویانم روی مسأله «آتش‌سوزی بعد از زلزله» انجام دادیم. نتایج این تحقیق نشان می‌داد که اگر زلزله از حدی بالاتر باشد، بافت فرسوده تهران بشدت آسیب‌پذیر است و خسارت زیادی می‌بیند. ممکن است سطح آسیب متفاوت باشد. اما اینکه بعد از زلزله چه اتفاقاتی رخ می‌دهد در ذهن هیچ‌کس نه مدیر و نه شهروند، تصوری وجود ندارد.
او همچنین درباره اینکه اساساً پیش‌بینی زلزله امکانپذیر است یا نه؛ می‌گوید: «درباره این فرد هلندی که گفته می‌شود زلزله ترکیه را چند روز پیش پیش‌بینی کرده، ابتدا باید به یکسری اطلاعات برسیم، اینکه بر چه اساسی و با چه ابزاری پیش‌بینی کرده، آیا در گذشته هم پیش‌بینی‌های درستی داشته یا نه، باید به صورت علمی اثبات شود، در غیر این‌صورت نمی‌توان به این داده‌ها اعتماد کرد. باید دید قابلیت تکرار دارد یا نه؟ که البته بعید می‌دانم.

لزوم بازنگری جدی در مقاوم‌سازی شهرها و روستاها
مهدی چمران، رئیس شورای اسلامی شهر تهران نیز با اشاره به زلزله‌ای که در کشورهای ترکیه، سوریه و لبنان رخ داده و آنچه که باید در کشور در مقابله با زلزله انجام شود، در شورای شهر تهران گفته است: «این موضوع یک حرکت جمعی و عمومی را می‌طلبد. در کشورمان روستاهایی که زلزله به وقوع پیوسته پس از بازسازی که توسط بنیاد مسکن یا توسط خود مردم بر اساس یک طرح مقاوم‌سازی صحیح انجام شده قطعاً در زلزله‌های بعدی خرابی‌های آنها بسیار کمتر خواهد بود چرا که بازسازی و نوسازی صحیح انجام شده است. در صورت وقوع زلزله در تهران در بافت‌های فرسوده خرابی‌های فراوانی خواهیم داشت. در خوی و روستاهای آن آسیب‌هایی وارد شده و به‌ نظر می‌آید در مقاوم‌سازی و محکم‌سازی اولیه در شهرها و روستاها باید بازنگری جدی داشته باشیم.»