محمد احسان مفیدی‌کیا
منتقد سینما

مثل هر سال علاقه‌مندان سینمای مستند منتظر نامزدهای جایزه بهترین فیلم مستند در اسکار 2023 بودند که معرفی شد. البته مخاطبان جدی فیلم‌های جشنواره‌ای بخصوص در مورد جشنواره‌هایی که سویه‌های سیاسی و غیرهنری پررنگ‌تری دارند، می‌دانند قرار دادن عناصری خاص در محصولات هنری که مورد علاقه سیاستگذاران این جشنواره‌ها است، می‌تواند در توجه به اثر مستند تأثیر بسزایی داشته باشد؛ بویژه در مورد آکادمی اسکار و فیلم‌های مستندی که در سال 2023 نامزد شده‌اند، به نظر می‌رسد توجه به جو غالب ضدروسی و هم قرار دادن یک فیلم در حال و هوای نن گلدین در سبد جشنواره، در انتخاب آثار مؤثر بوده است و چه بسا فیلم‌هایی که ارزش هنری یا استنادی بیشتری داشته و از فهرست جامانده‌اند. یادداشت پیش‌رو نگاهی گذرا به 4 اثری است که در این فهرست جای دارند.
آتش عشق/ سارا دوسا: فیلم درباره زندگی یک زوج عاشق آتشفشان‌شناسی است که همان ابتدای کار می‌فهمیم سال‌ها پیش در اثر یک فوران گدازه و خاکستر ابدی شده‌اند. یک مستند رمانتیک، خوش‌ساخت با تدوین مثال‌زدنی و همه چیز تمام. عکس‌ها و راش‌هایی را که در اثر مورد استفاده سارا دوسا قرار گرفته خانواده دونفره موریس و کاتیا کرافت فرانسوی طی سالیان درازی که به هرکجای دنیا و در پی‌آتشفشان‌ها رفته‌اند، تهیه کرده و روایت از دل همین‌ گدازه‌ها است که خود را بیرون می‌کشد. یک جمله کلیدی در متن درخشان مستند است که راهگشای فهم نسبت بین این زوج عاشق و هم عشق آن دو به آتشفشان‌ها است، «فهمیدن نام دیگر عشق است.»
همه آن چیزهایی که نفس می‌کشند/ شوناک سن: دو برادر هندی اهل وزیرآباد یک بیمارستان ویژه پرندگان دایر کرده‌اند و به‌ صورت خودجوش و از سر علاقه 20 سالی است که به درمان یک پرنده شکاری کوچک به نام «بادبادک سیاه» می‌پردازند. به گفته ندیم شهزاد و محمد سعود آنها تاکنون نزدیک به 20.000 پرنده را مداوا کرده و دوباره به آسمان هند بازگردانده‌اند. تصویربرداری مستند فوق‌العاده‌ است. نگاه دقیق و ریزبین کارگردان با کمک تصویربردارانش یعنی بن برنهارد، ریجو داس و ساومیاناندا ساهی از ریزترین عنکبوت‌ها تا بزرگ‌ترین گاوهایی را که در کوچه‌ها پرسه می‌زنند از جلوی قاب دوربینشان گذرانده‌ و درهم‌تنیدگی زندگی «همه آنهایی که نفس می‌کشند» را با انسان در دهلی‌نو به خوبی بیان کرده و برای این از هیچ خلاقیت بصری فروگذار نمی‌کند. او در ادامه کار به مردم‌شناسی و شکاف‌های فرهنگی و مذهبی در دهلی می‌رسد و داستان طور دیگری پیش می‌رود.
ناوالنی/ دانیال روهر: آلکسی آناتولیوویچ ناوالنی، رهبر مخالفان دولت روسیه، شخصیت مرکزی مستند دانیل روهر، مستندساز جوان کانادایی است. او بعد از یک مقدمه کوتاه درباره پیشینه سیاسی ناوالنی، راست و سریع می‌رود سراغ اصل مطلب و با آرشیوها و فیلم‌های موبایلی، داستان مسموم شدن سوژه خود در سفر انتخاباتی‌اش از تومسک به مسکو را روایت می‌کند. در ادامه فیلم بیشتر به سمت یک فعالیت پلیسی می‌رود که طی آن ناوالنی در پی اثبات ادعای خود است و در یک نقطه اوج و طی یک تماس تلفنی ساختگی، جمله‌ای که می‌خواهد را از زیر زبان یکی از افسران اطلاعاتی روسیه بیرون می‌کشد. حالا که راز برملا شده و همه چیز برای ناوالنی مشخص است، قصد بازگشت به وطن خود می‌کند و بلیت پرواز برلین-مسکو را می‌خرد، جایی که دردسر تازه‌ای در انتظار او است...
خانه‌ای از تکه‌پاره‌ها/ سیمون لرنگ ویلمونت: اینجا لیسیچانسک در شرق اوکراین است؛ جایی که صدای توپ و خمپاره جنگ از فاصله‌ای نه‌چندان دور شنیده می‌شود. سایمون لرنگ ویلمونت یک‌بار دیگر سراغ مسأله کودکان و تاب‌آوری آنها در شرایط بد اجتماعی بویژه زندگی‌ آنها در مناطق جنگی اوکراین رفته‌ است. بیرون این دیوارهای خسته، همیشه زمستان است. یک فضای سرد و خاکستری که گویی هیچ وقت رنگ‌های گرم را به خود نخواهد دید. درون خانه اما وضع دیگری دارد؛ کودکانی که از خشونت، اعتیاد یا فقر والدین خود متأثر بوده‌اند، چند ماهی میهمان این پناهگاه امن هستند و در آنجا پذیرایی می‌شوند تا دولت برای باقی کودکی‌شان تصمیم بگیرد.