حسین فاطمی/ شمار قربانیان حمله انتحاری دوشنبه حین اقامه نماز ظهر در مسجدی در شهر پیشاور، مرکز ایالت خیبر پختونخوای پاکستان به حدود 100 نفر رسید و 225 نفر دیگر مجروح شدند. در کنار آن افزایش درگیری‌های مرزی بین طالبان افغانستان و پاکستان هم شرایط جدیدی را برای اسلام‌آباد شکل داده است، چرا که به نظر می‌رسد تحریک طالبان پاکستان به دنبال تقابل با اطلاعات ارتش پاکستان(ISI) هستند. در حالی که پیشتر تصور این بود، ISI طالبان را به وجود آورده است. از این‌رو «ایران» بررسی بیشتر این مسأله را در گفت‌و‌گویی با دکتر عبدالمحمد طاهری، اولین مستشار و رایزن فرهنگی ایران در وزارت معارف افغانستان، مشاور سیاسی برخی چهره‌های افغانستان نظیر محمد حنیف اتمر، وزیر خارجه سابق و تحلیلگر ارشد مسائل افغانستان و پاکستان پی گرفته است.
با توجه به انفجار اخیر در پاکستان شواهد حکایت از آن دارد که تحریک طالبان اکنون به شکل جدی در برابر اطلاعات ارتش پاکستان (ISI) قرار گرفته است. این در حالی است که بیشتر تحلیلگران و ناظران معتقد بودند که ISI مادر طالبان که تحریک طالبان بخشی از آن است، به شمار می‌رود. پس باید پرسید چرا اکنون این گروه مقابل این نهاد امنیتی و نظامی پاکستان قرار گرفته است؟
 ابتدا باید این نکته را یادآوری کرد که میان طالبان پاکستان و افغانستان قدری تفاوت وجود دارد و در تحلیل‌ها باید به این تفاوت توجه داشت. دوم آنکه هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد که ISI طراح و به وجود‌آورنده طالبان بوده است. با در نظر گرفتن این دو نکته باید گفت تاریخ همیشه نشان داده است برخی افراد، گروه‌ها و جریان‌ها که توسط دیگر کشورها با اهداف مشخص شکل می‌گیرند بعد از مدتی مقابل همان کشورها می‌ایستند. همان طور که در عراق شاهد بودیم، غرب حامی جدی صدام بود و بعد از مدتی امریکا با حمله به عراق، او را از حکومت ساقط و بعد اعدام کرد. در مثال دیگر امریکا القاعده را به وجود آورد، اما بعد از مدتی همین گروه به شکل مستقیم علیه منافع و امنیت ایالات متحده در خود خاک امریکا وارد عمل شد و کاخ سفید هم به بهانه نابودی القاعده به افغانستان حمله کرد. در مثال جدیدتر می‌توان به داعش اشاره کرد که توسط امریکا به وجود آمد و بعد از مدتی به شکل مستقیم امنیت غرب را تهدید کرد تا جایی که شاهد سلسله عملیات‌های تروریستی در خاک اروپا بودیم که دامنه آن امکان داشت به خود ایالات متحده هم کشیده شود. پس یقین بدانید هر کشوری بخواهد گروهی را بر خلاف جریان سیاسی و اجتماعی ایجاد کند نهایتاً به ضد خود تبدیل خواهد شد.
چرا چنین می‌شود؟
چون تضاد منافع بتدریج بین این گروه‌ها و کشورهای حامی به وجود‌آورنده آنها شکل خواهد گرفت. در کنار آن تضاد ایدئولوژیک، تضاد سیاسی و تضاد گفتمانی هم این روند را تشدید می‌کند. اینجا نکته مهم دیگری وجود دارد که به سؤال قبلی شما بازمی‌گردد، اینکه جریان‌های افراطی و ایدئولوژیک مانند طالبان در یک پروسه یا پروژه سیاسی و امنیتی نمی‌توانند به یک «جریان فرمان‌پذیر» تبدیل شوند و به دلیل همین عدم فرمان‌پذیری اکنون اختلاف منافع جدی بین طالبان پاکستان و افغانستان با اطلاعات ارتش پاکستان شکل گرفته است.
 با این تفاسیر باید پرسید که چرا اکنون و در این بازه زمانی طالبان به شکل جدی تقابل با ISI را در دستور کار دارد؟
این مسأله ناشی از دو دلیل است؛ اول اینکه طالبان پاکستان همواره و در هر برهه‌ای که منافع و جایگاهش در تحولات منطقه نادیده گرفته می‌شود برای آنکه بروز و ظهور و اصطلاحاً خودی نشان دهد دست به عملیات‌های انتحاری و تقابل با نیروی امنیتی، ارتش پاکستان و ISI می‌زند. نکته مهم‌تر به روی کار آمدن حکومت طالبان در افغانستان بازمی‌گردد. به هر حال بیش از یک سال است که امارت اسلامی افغانستان قدرت را در این کشور به دست گرفته، بدیهی است که این مسأله تحریک جدی برای جریان طالبان پاکستان دارد. چون طالبان پاکستان هم هدف اصلی خود را ایجاد یک حکومت اسلامی قرار داده است. این دو نکته، مسأله مهم‌تری را به ما گوشزد می‌کند.
چه مسأله‌ای؟
اینکه جریان‌های ایدئولوژیک، بخصوص جریان‌های رادیکال یقیناً همیشه قابل مهار نیستند. پس اکنون، هم طالبان افغانستان و همچنین طالبان پاکستان به یک معضل جدی برای اطلاعات ارتش پاکستان و کل دستگاه سیاسی و امنیتی این کشور بدل شده‌اند. اکنون تحریک پاکستان سهم خود را از کیک قدرت می‌خواهد و به دنبال آن است که حکومت اسلامی خود را در این کشور پیاده کند. البته باید به این نکته هم اشاره کرد که جامعه پاکستان به مراتب پیچیده‌تر از جامعه افغانستان است، یعنی گروه‌هایی که در پاکستان عمل می‌کنند مافوق گروه‌هایی هستند که در افغانستان حضور دارند. بخصوص اینکه این نیروها در افغانستان زیر چتر نیروهای پاکستانی هستند. پس تحریک پاکستان قدرت و توان بیشتری دارد برای اینکه خود را در نظام سیاسی این کشور تثبیت کند.
 اگر بخواهیم روی تحریک طالبان پاکستان (TTP) تمرکز کنیم، موضوع را چطور می‌بینید؟
اگر بخواهیم میان گروه‌های تروریستی نامبرده روی تحریک طالبان پاکستان (TTP) تمرکز کنیم، بی‌شک پاکستان در مورد فعالیت‌های تحریک طالبان پاکستان حساسیت خاصی دارد، این در حالی است که طالبان افغانستان نسبت به اقدامات و تحرکات این گروه کاملاً بی‌تفاوت است. تحریک طالبان پاکستان به دلیل قومیت و خویشاوندی مشترک پشتون‌ها، نزدیک‌ترین گروه به طالبان است و به همین دلیل طالبان افغانستان علاقه چندانی به برخورد جدی با این گروه (تحریک طالبان پاکستان) ندارد. در سال ۲۰۲۱، تعداد ۲۹۴ حمله تروریستی توسط این گروه در خاک پاکستان رخ داد که تعداد این حملات نسبت به سال ۲۰۲۰، به میزان ۵۶ درصد افزایش داشته است.
پاکستان اکنون دچار دوپارگی سیاسی بعد از کنار رفتن عمران‌خان است. در این شرایط تحریک طالبان پاکستان چه برنامه‌ریزی‌ای روی این فضای دوپاره دارد و می‌تواند از این فضا استفاده لازم را ببرد؟
 من می‌خواهم سؤال شما را برعکس مورد ارزیابی قرار دهم. اگر عمران‌خان در فضای سیاسی و اجتماعی دو‌قطبی شده کنونی پاکستان که من هم بر آن صحه می‌گذارم به دنبال آن باشد که از شرایط امنیتی فعلی به دلیل اقدامات و حملات تروریستی تحریک طالبان پاکستان استفاده ابزاری داشته باشد، مطمئناً خود را در برابر نیروهای امنیتی و ارتش این کشور قرار داده است و برای همیشه از صحنه سیاسی پاکستان کنار خواهد رفت و حتی امکان دارد که ترور او در دستور کار قرار گیرد.
به چه دلیل چنین تصوری دارید؟
دلیلش کاملاً واضح است، چون عمران‌خان پیشینه سیاسی ندارد و به عنوان یک ورزشکار تازه وارد عرصه سیاسی پاکستان شده است. در مقابل شهباز شریف و خانواده بوتو‌ دارای ریشه قومی و سیاسی در پاکستان هستند. البته مشکلات بین دولت پاکستان و طالبان افغانستان هم در دیگر سو در حالی اوج می‌گیرد که پاکستان درگیر آشفتگی سیاسی و همچنین تورم افسارگسیخته در داخل کشور است. این اوج‌گیری درگیری‌ها بین کابل و اسلام‌آباد کار را برای دولت شهباز شریف سخت‌تر می‌کند که می‌تواند محل تنش برای تحریک طالبان پاکستان باشد. مضافاً مقابله دولت طالبان با حصارکشی در مرزهای دیورند و همچنین عدم رویارویی آن با گروه تحریک طالبان پاکستان جایگاه این دولت را در بین پشتون‌ها مستحکم‌تر می‌کند.