حلقه‌‌های مفقوده سفرنامه‌نویسی
علی‌الله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی
سفرنامه‌نویسی، از قالب‌های ادبی مورد علاقه برخی سیاحان و جهانگردان، از گذشته‌های دور تا به امروز بوده و هست؛ چراکه این افراد دوست دارند حاصل تجربیات خود از سفر به سرزمین‌های معمولاً دور و ناشناخته یا کمترشناخته‌شده را در قالب متن ادبی به نگارش درآورده و به‌عنوان منبعی موثق برای شناخت آن سرزمین‌ها و مردمانش برای دیگران و بیشتر، آیندگان به یادگار بگذارند. این متن‌های مکتوب معمولاً آثار اثرگذاری در حوزه‌های تحقیقی و تاریخ‌نگاری محسوب می‌شود که محققان و پژوهشگران و همچنین تاریخ‌نگاران را در تألیف آثار جدید یاری می‌رسانند. ارزش این آثار در شرایط امروزی بیشتر از آن جهت است که با توجه به مشغله‌های متعدد اهل قلم در حوزه‌های تحقیق و تاریخ‌نگاری و همچنین هزینه‌های زیاد سفر به مناطق دوردست و کمتر شناخته‌شده، کتاب‌های سفرنامه‌ای با کمترین هزینه و البته با سهولت بیشتری قابل دسترسی است و حتی می‌توان با یک جست‌وجوی ساده، در کمترین زمان به تعداد بیشتری از آنها دسترسی پیدا کرد و مورد استفاده قرار داد. اما آیا همه این سفرنامه‌ها ارزش مطالعه و مهم‌تر از آن، استفاده به‌عنوان منابع تحقیق و تاریخی را دارند یا برای رسیدن به متن مورد اعتماد، که اطلاعات دقیق و موثقی از محل‌های حضور سفرنامه‌نویس داشته باشد، باید وقت گذاشت و تقریباً همه آثار منتشر شده در این زمینه را خواند تا به یک متن مستند دارای حداکثر ویژگی‌های یک سفرنامه خوب و قابل قبول رسید. واقعیت امر آن است که اکثر کتاب‌های سفرنامه‌ای که در بازار کتاب ایران تألیف و منتشر می‌شود، از شرایط مطلوب و متناسب با یک سفرنامه موفق و ماندگار برخوردار نیستند و بیشتر آنها براساس سلیقه شخصی فردی که به نقاط مختلف ایران و جهان سفر کرده، نگارش یافته و منتشر شده است. به بیان دیگر، فردی که دست به نگارش سفرنامه زده، اطلاعات دقیقی از شرایط کار نداشته و شاید هم بیشتر برای دلِ خود نوشته تا اینکه بخواهد متنی برای ماندگاری در تاریخ یا مطالعه افراد در زمان حال و آینده بنویسد. بنابراین، در شرایط فعلی، بیشتر کتاب‌های موجود در بازار کتاب ایران با عنوان«سفرنامه» را نمی‌توان در ردیف آثاری دانست که سفرنامه‌نویسان آنها برای نگارش این آثار، سختی‌های مضاعفی را در طول سفر متحمل شده باشند تا شناخت بیشتری از مکان‌های تازه و آدم‌هایی با آداب و آیین‌های متفاوت را کسب و مکتوب کنند. سفرنامه‌های موفق و ماندگاری که از سیاحان و جهانگردان مشهور در تاریخ به یادگار مانده، اغلب حاصل مشاهدات سیاح و جهانگرد به اضافه تحقیقات ضمنی وی برای موشکافی بیشتر موضوع بوده است. در برخی مواقع به‌خاطر اِشراف بیشتر به موضوع، سیاح مدت زمان سفر خود در یک نقطه مکانی را افزایش می‌داد تا به عمق مسأله پی ببرد و حاصل کارش آن چیزی باشد که یک سفرنامه موفق و موثق نیاز دارد. بی‌گمان از این منظر است که اغلب سیاحان در روزگاران گذشته ماه‌ها و گاهی مواقع سال‌ها زمان صرف سیاحتِ همراه با تحقیق خود برای شناخت بیشتر سرزمین‌های ناشناخته یا کمتر شناخته‌شده می‌کردند و زمانی دست به نگارش سفرنامه میزدند که به کم و کیف موضوع آگاهی و اِشراف کافی و گاه، کامل داشتند. چنین سفرنامه‌هایی است که با گذشت زمان‌های بسیار همچنان اعتبار و مخاطب دارند و منابع خوب و قابل اعتمادی برای آثار تحقیقی و تاریخی هستند. بنابر این، برای خلق آثار موفق و قابل اعتنا در حوزه سفرنامه‌نویسی، رعایت برخی نکات، پیش از نوشتن کتاب جدید در بخش سفرنامه، تا حدودی ضروری به نظر می‌رسد. از جمله، مطالعه کتاب‌های قابل اعتنا در این زمینه که تعداد نمونه‌های موفق آن کم نیست و در ادبیات معاصر ایران، جلال آل‌احمد، از نویسندگان پرکار و موفق در این حوزه است. تقریباً همه کتاب‌های این نویسنده در بخش سفرنامه، نکات تازه و قابل‌توجهی دارد؛ از کتاب‌های «سفر روس» و «سفر امریکا» گرفته که حاصل سفر آل‌احمد به دو مملکت خارجی مطرح در زمان زیست نویسنده بوده تا آثاری مانند «جزیره خارک، درّ یتیم خلیج فارس»، «تات‌نشین‌های بلوک زهرا» و «اورازان» که حاصل سفر آل‌احمد به نقاط کمتر شناخته شده در کشورمان در زمان حیات وی بوده است و همچنین کتاب«خسی در میقات» که سفرنامه حج جلال آل‌احمد است و ارزش مطالعه دارد. با چنین سرمایه‌های فرهنگی در بخش سفرنامه‌نویسی و مطالعه دقیق این آثار، نوشتن سفرنامه موفق و خواندنی برای کسانی که عاشق سفر و سفرنامه‌نویسی هستند، دور از انتظار نیست و فقط حمیت و پشتکار می‌خواهد و کمی هم خلاقیت تا آثار جدید موفق و ماندگاری در این زمینه تألیف و منتشر شود.
