جایگاه عقل دربیانات امام هادی (ع)
اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
به گفته شیخ مفید
(413-336 ﻫ.ق) وتنی چند از عالمان و مورخان، امام هادی(ع) در سوم رجب سال 254 ﻫ.ق با دسیسه «معتز» خلیفه وقت عباسی، مسموم و به شهادت رسید. با انتشارخبر شهادت دهمین پیشواى مسلمانان، جماعت بسیارى از بنى‌هاشم، شیعیان وپیروان آن حضرت(ع) با وجود ممانعت‌ها در منزل امام‌شان جمع شده و از هر سو بانگ «وای بر ما از بی‌کسی و بی‌یاری! وای بر مستمندان و یتیمان از تنهایی!» برخاست. ساعتی نگذشت که سیل جمعیت عزادار آنقدر زیاد شد که حرکت بین جمعیت برای امام حسن عسکری(ع) و اقامه نماز برایش مشکل شد. امام هادی(ع) از ۲۲۰ تا ۲۵۴ ق به مدت ۳۴ سال، امامت مسلمانان را به عهده داشته و در این دوران با چند نفراز خلفای عباسی از جمله متوکل همزمان بود و بیشتر سال‌های امامت را در سامرا تحت نظارت و در حصر خانگی گذراند. دهمین پیشوای شیعیان، در دوران خلافت متوکل عباسی وادار به سکونت اجباری در سامرا شد (۲۳۳ ق) و از سوی دستگاه خلافت مورد بدرفتاری قرار گرفت. متوکل درصدد بود ضمن نظارت‌های کلّی، امام را در نقش یکی از درباریان نشان دهد و از ابهت و عظمت آن حضرت در چشم مردم بکاهد. عباسیان با حمایت از اخباری‌گری و میدان دادن به جعل خبر و حدیث، فضا را بر معتزله و پیروان مکتب امامیه تنگ کرده، به این هم قانع نبوده با سختگیری و مجازات‌های هولناک آنان را مورد اذیت و آزار قرار می‌دادند. در چنین شرایطی امام هادی(ع) از طریق وکیلان صالح و مکاتبه با شیعیان در ارتباط بود که عبدالعظیم حسنی، عثمان بن سعید، ایوب بن نوح و حسن بن راشد از آن جمله‌اند. از آن حضرت حدود 350 حدیث نقل شده که این تعداد نسبت به امامان پیش از آن حضرت کم است. اغلب مورخان و محدثان علت آن را اقامت اجباری امام هادی(ع) در سامرا و تحت نظر بودن توسط عباسیان می‌دانند که فرصت انتشار علوم و معارف به وی داده نشده است. با وجوداین از آن حضرت احادیثی در مباحث کلامی، همچون تشبیه و تنزیه و جبر و اختیار وارد شده که راهگشاست. در این میان جایگاه ویژه عقل در تعالیم حضرتش، به گونه‌ای ترسیم شده است که در کنار وحی به عنوان یکی از دلایل و حجت‌ها شمرده می‌شود. در نگاه آن حضرت (ع) عقل، حجّت درونى انسانهاست که آنان را در مسیر کمال رهبرى مىکند و شریعت (دین)، حجت بیرونى، براى نجات انسان‌‌ها از گرداب آلودگىها و سوق دادن مردمان به سوى کمال و سعادت انسانى است. ازاین منظر ممکن نیست حجت ظاهر و باطن با یکدیگر در تعارض باشند.
براین اساس عقل شریف‌ترین نیرو در وجود آدمی است. کلام وحی نیز بیش از 300 بار انسان‌‌ها را به استفاده و بهره جستن از این نیروی خدادادی دعوت می نماید. اسلام مردم را فرا مىخواند تا از روى دلیل عقلى به عالم ماوراى طبیعت یقین پیدا کنند. چنین است که در تعالیم امام هادی نیز عقل و نقل، در طول هم جاى داشته و دو طریق مستقل و بى‌نیاز از هم نیستند وانسان وقتی به هدف مىرسد که نهایت همسویى و هماهنگى میان این دو راهنما برقرار باشد. از این منظر، عقل یکی از دو رسول پروردگار بوده و دین بدون عقل، معنایی ندارد.
امام هادی (ع) در بیانی می‌فرماید، معجزه پیامبران هماهنگ با زمان رسالت آنان است و معجزه پیامبر اسلام، سخن و گفت‌وگو است و در دوران پیامبر خاتم، خرد بزرگ‌ترین حجت بر خلایق است.
از تعالیم بنیادین آن حضرت(ع)، پاسداری از باورها و ارزش‌های اسلامی است. امام هادی (ع) به عنوان وارث علم پیامبر و حافظ قرآن و سنت، با تحریف‌ها و بدعت‌هایی که اندیشه و فرهنگ اسلامی را تهدید می‌کرد، مقابله و حقایق اصیل اسلامی و سنت پیامبر را تبیین نمود و اگر هوشیاری و تلاش آن حضرت نبود، امروز اسلام به سرنوشت دیگر ادیان آسمانی دچار می‌شد.