دکتر علیرضا زادبر
پژوهشگر تاریخ سیاسی معاصر

«تاریخ علم» در واقع به معنای فهم گذشته برای درک آینده است. بنابراین، اگر در مواجهه با تاریخ صرفاً در گذشته مانده و امتداد آن را در آینده ردگیری ‌نکنیم، کاری بیهوده کرده‌ایم. از این رو، داشتن نگاه تاریخی، در فهم انقلاب و ریشه‌یابی دلایل توفیق آن یک ضرورت است.

یک«عامل خارجی» و نقش آن در تاریخ ایران
 اگر از منظری تاریخی به پدیده انقلاب اسلامی بنگریم، درمی‌یابیم که یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در تاریخ ایران همواره «عامل خارجی» بوده است و این مهم، هم در رویدادهای داخلی ایران و هم در فراز و فرودهای ما حضور پررنگی داشته ‌است. اما متأسفانه ما اغلب در مواجهه با این فاکتور بسیار مهم در تحلیل مسائل ایران، دچار افراط و تفریط می‌شویم؛ بدین معنا که یا تمام تحولات ایران معاصر را گردن عامل خارجی می‌اندازیم و یا کلاً سهمی برای آن قائل نمی‌شویم و آن را نادیده می‌گیریم!
اما واقعیت این است که اگر بخواهیم پنج تحول بزرگ تاریخ معاصر ایران را لیست کنیم، در هر کدام ردپای عامل خارجی دیده می‌شود. البته این مسأله، مختص کشور ما نیست و در تمام کشورها دیده می‌شود. در زمان صفویه، مشروطه حتی با وجود اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول و دوم و اخیراً هم در آشوب‌های سال 88 و 1401 می‌توان ردپای عامل خارجی را دید.

انقلاب ایران یک «فرایند» بود؛ نه یک رویداد دفعی
انقلاب ایران یک فرایند و نه رویدادی دفعی بود. هر «فرایند» روالی را طی می‌کند. انقلاب ایران هم فرایندی بود که متولد و سرانجام به انقلاب اسلامی منتهی ‌شد. حال این پرسش مطرح می‌شود که چه فرایندی طی شد؟ واقعیت این است که بعد از جنگ ایران و روس «نظم هویتی» انسان ایرانی به هم خورد. انسان ایرانی از زمان صفویه هویتی هیبریدی داشت و دو مؤلفه «ایرانیت» و «اسلامیت» هویت انسان ایرانی را تعریف می‌کرد. بعد از جنگ ایران و روس، نخستین پارامتری که دیده می‌شود «تحقیر هویت ایرانی» است! شعار «استقلال» که در جریان انقلاب اسلامی دیده می‌شود، حاکی از این است که ما دچار تحقیر ملی شده‌ایم.
بنابراین هویت انسان ایرانی اسلامی به هم خورد و هویت جدیدی تولید شد که از اواخر قاجار و در دوره میرزا فتحعلی آخوندزاده زمزمه‌های آن شنیده می‌شود. قرار بر این بود که بین ایرانیت و اسلامیت فاصله بیندازند ولی علی‌رغم وادادگی‌های قاجار، این خواسته‌ها به دلیل وابستگی‌های کم‌وبیش آنان با دین، وارد حکمرانی نشد. اما پهلوی این تحولات نرم را وارد ایدئولوژی کرد و در ایدئولوژی حکمرانی خود به کار گرفت. فراتر از آن، کوروش و آریایی‌گری را به کتاب‌های درسی هم وارد کرد. قرار بود هویت جدیدی بسازد که در آن ایرانیت و اسلامیت، مقابل هم قرار گیرند. پهلوی لباسی برای هویت دوخت که به تن جامعه ایرانی نمی‌نشست. بخش مهمی از فرایند وقوع انقلاب اسلامی، واکنش به این برهم‌خوردگی هویتی بود. به همین دلیل، انقلاب ما، انقلابی فرهنگی و هویتی بود.

 برهم خوردن نظم هویتی؛ پاشنه آشیل انقلاب‌اسلامی
امروز هم پاشنه آشیل انقلاب‌اسلامی، مسأله هویتی است. اگر دچار استحاله فرهنگی شویم و نتوانیم هویت خود را بر تن نسل جدید کنیم از همین نقطه آسیب خواهم دید. علت اینکه جوانان ما توانستند 8 سال در دفاع مقدس حضور داشته باشند و بجنگند، این بود که حضرت امام خمینی(ره) جنگ سخت نظامی را به «دفاع هویتی» بدل کرد که این هویت را از دل «ایرانیت» و «اسلامیت» بیرون کشیده بودند.
میانگین سنی افراد بازداشتی در حوادث اخیر ایران 25 سال است که نمی‌توانیم بگوییم مسأله آنان، اقتصادی بوده یا آنها مزدورهستند. در حوادث اخیر ایران ما مجدداً با مسأله «نظم هویتی» مواجه شدیم. علت اینکه علی‌رغم درنظرگرفتن امتیازهایی برای ازدواج یا فرزندآوری، تغییری در میزان آنها ایجاد نمی‌شود، این است که «بحران هویتی» رخ داده است. آوردن حیوانات به منزل و زندگی با آنها، از نشانه‌های برهم‌خوردن نظم هویتی است. لذا اگر از امتداد و استمرار انقلاب حرف می‌زنیم بیش از هر مؤلفه دیگری باید بر مسأله هویتی توجه داشته باشیم و شناخت نسل جدید را در دستور کار قرار دهیم تا بتوانیم بر مسأله هویت که امروز حتی می‌توان از بحرانی شدن آن هم حرف زد، فائق آییم.

بــــرش

بعد از جنگ ایران و روس «نظم هویتی» انسان ایرانی به هم خورد و این امر به تدریج انقلاب اسلامی را رقم زد. در 8 سال دفاع مقدس هم، حضرت امام(ره) جنگ سخت نظامی را به «دفاع هویتی» بدل کرد. اما وقایع اخیر ایران نشان داد که ما باز با برهم‌خوردن نظم هویتی مواجه هستیم. لذا اگر از امتداد و استمرار انقلاب حرف می‌زنیم بیش از هر مؤلفه دیگری باید بر مسأله هویتی توجه داشته باشیم و شناخت نسل جدید را در دستور کار قرار دهیم تا بتوانیم بر مسأله هویت که امروز حتی می‌توان از بحرانی شدن آن هم حرف زد، فائق آییم.