راوی پایداری ایران
نگاهی به آثار جواد صفینژاد، استاد مردمشناسی که در ۹۶ سالگی درگذشت
سمیرا دردشتی
پژوهشگر سیاستگذاری عمومی
یکی از راویان پایداری ایران بود. او در جهانی که علم هنوز تسلیم فضاهای بازنمایی تصویری و فضای مجازی نشده بود، پژوهشگرانه میان علوم گوناگون نظیر جغرافیا، تاریخ، مردمشناسی، جامعهشناسی و انسانشناسی رفت و آمد کرد، به جهان مردمان عشایر سرک میکشید و از اولین کسانی بود که برای ایرانیان از میراثی به نام «قنات» گفت که پدرانشان بر این پهنه خاکی بر جای گذاشتهاند. او استاد چندین نسل از استادان و پژوهشگران فعلی ایران در علوم مختلف است. در گروههای مختلف دانشگاه تهران از جغرافیا، جامعهشناسی و مردمشناسی گرفته تا علوم سیاسی به تدریس پرداخت و شاگردانی تربیت کرد که بسیاری از آنها خود امروز به استادانی تمامعیار مبدل شدهاند.
استاد جواد صفینژاد، سال 1308 در شهرری به دنیا آمد، در رشتههای جغرافیا و جامعهشناسی در دانشگاه تهران تحصیل کرد و در سال 1338 به عضویت «گروه تحقیق جامعهشناسی شهرى مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعى» دانشگاه تهران پذیرفته شد. از این زمان به طور مستمر کار پژوهشی خود را آغاز کرد و در حدود هفت دهه، آثار مختلفی را در حوزههای مرتبط کاریاش منتشر کرد. تکاپوی فکری و پژوهشی او را در سه دسته عمده میتوان قرار داد: اول آثار او در زمینه «جغرافیا» است؛ رشتهای که اولینبار تحصیلاتش را با آن شروع کرد و در همه عمر تحت تأثیر آن قرار داشت. دسته دوم آثار مربوط به «عشایر ایران» است که به نوعی احتمالاً آغازش با سرک کشیدن به ریشههای هویتی خود و ادامه تحصیلاتش در رشته علوم اجتماعی میسر شد و دسته سوم مطالعات او، عمدتاً حول محور «آب و قنات» قرار دارد؛ موضوعی که برای قرنها شیوه زیست ایرانیان در کمآبی را تبیین میکند و توضیح میدهد که ایرانیان چگونه ناپایداری و بیمهری طبیعت را به زیستی پایدار مبدل کردند. معرفی همه کتابها و مقالات او که طی عمر پربارش به رشته تحریر درآورده، در این نوشتار ممکن نیست ولی تلاش میشود با این دستهبندی در ادامه به شماری از شاخصترین آثاری که از او به یادگار مانده، بپردازیم.
در ملتقای جغرافیا و جامعهشناسی
جغرافیا و نگاه تاریخی و جامعهشناسانه به آن محوریت اصلی کارهای صفینژاد را به خود اختصاص میدهد. کتاب «طالبآباد: نمونه جامعی از بررسی یک ده» نوشته جواد صفینژاد، از مهمترین مونوگرافیهای روستایی در سنت جامعهشناسی تجربی ایران به شمار میآید که در سال ۱۳۴۵ از سوی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران منتشر شده است. این اثر با تکیه بر مشاهده میدانی، اسناد تاریخی، دادههای جغرافیایی و تحلیل ساختارهای اجتماعی، تصویری جامع از ده طالبآباد ارائه میدهد که آن را به الگویی شاخص برای مطالعه روستاهای حاشیه جلگههای مرکزی ایران بدل میکند. این کتاب فراتر از یک مطالعه محلی، نمونهای کلاسیک از پیوند جغرافیا، تاریخ، اقتصاد معیشتی و ساخت اجتماعی در پژوهش روستایی ایران ارائه میدهد و همچنان منبعی معتبر برای پژوهشگران جامعهشناسی روستایی، تاریخ اجتماعی و مطالعات توسعه
محسوب میشود.
با وجود آنکه صفینژاد را عمدتاً به عنوان مؤلف میشناسیم، او کتاب مهم و بنیادینی را که با عنوان «مبانی جغرافیای انسانی: با اشاراتی به جغرافیای انسانی ایران» توسط دکتر محمدحسن گنجی به رشته تحریر درآمده بود، در سال 1366 ترجمه کرد و از سوی انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسید. این پژوهش دانشگاهی که هنوز به عنوان منبع معتبر درسی نیز شناخته میشود، به درک تعاملات پیچیده میان انسان و محیط در ایران کمک کرده است. در سال 1388 انتشارات دانشگاه تهران کتاب دیگری با عنوان «مبانی جغرافیای انسانی» با تألیف صفینژاد منتشر
کرده است.
تلاش جغرافیایی دیگر او، در ربط با حراست از عنوان «خلیج فارس» است. همکاری در تدوین کتاب «خلیج فارس در نقشههای کهن» یکی از برآیندهای این تلاش است که طی آن ۱۲۳ نقشه رنگی از قدیمترین زمانها تا دوران معاصر به چاپ رسیده و «مؤسسه جغرافیایی سحاب» آن را منتشر کرده است. کتاب «سفرهای سلیمان سیرافی از خلیج فارس تا چین» که به مناسبت «کنگره بینالمللی سیراف» منتشر شده و به معرفی و شرح حال سلیمان سیرافی تاجر میپردازد نیز به نوعی در ادامه تلاش او در حوزه جغرافیایی خلیج فارس
است. همچنین او در همکاری با «مؤسسه جغرافیایی سحاب» در انتشار شماری از آثار جغرافیایی دوره قاجار مانند «دومین اطلس جغرافیایی دوره قاجار: شامل نقشههای ایران، تهران و قارههای جهان در یکصد و بیست سال قبل»، «کتاب جهاننما: جغرافیای ایران و جهان نسخه برابر اصل» و «اصول علم جغرافیا: جغرافیای محمد صفیخان نسخه برابر اصل» نقش مهمی داشته
است.
سه کتاب «کهنشهرها: تلخیص و بازنویسی اثری کهن به نام مسالکالممالک تألیف ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری»، «پهنه جهان» و «جهاننامه» تلاش او در همکاری با شمار دیگری از پژوهشگران است، برای آنکه کتب کهن جغرافیایی را به صورتی خوانشپذیر و روان در اختیار پژوهشگران امروز در حوزههای تاریخ، جغرافیا و مردمشناسی قرار دهد. آخرین کتاب مهم او در زمینه جغرافیا، «پیشگامان جغرافیا در قلمرو اسلام: محمدحسن گنجی» است. این کتاب در حقیقت خاطرات و زندگینامه دکتر گنجی، پدر جغرافیای نوین ایران است. این کتاب در سال 1400 توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.
عشایرپژوهی
صفینژاد را باید از پیشگامان جامعهشناسی عشایر ایران دانست. هرچند تقریباً همزمان با او و پیش از او نیز پژوهشهای گسترده پیرامون عشایر در ایران آغاز شده بود، ولی تعدد آثار صفینژاد بویژه در مورد عشایر لر، قشقاییها و شاهسونها قابل ملاحظه است. او که خود در شهر ری متولد شده بود، تبارش به لرهای بختیاری میرسید و سال ۱۳۴۵ با همکاری نادر افشارنادری بخشی در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی پایهگذاری کردند که در آن مطالعات و تحقیقات عشایری را از ذیل تحقیقات روستایی بیرون میکشید و آن را به عنوان یک موضوع مستقل پژوهشی مطرح میکرد.
یکی از مهمترین آثار منتشر شده از او کتاب «عشایر مرکزی ایران» است که در سال 1375 انتشارات امیرکبیر آن را به چاپ رساند. او که پیشتر سابقه مطالعات متعدد در این حوزه را داشته، در این کتاب با مشاهده مشارکتی در زندگی عشایر و بررسی منابع متعدد به گفتوگوی پیوسته و مستمر با آگاهان محلی نشسته است و در ضمن این تلاش، اطلاعاتی گسترده و کمنظیر بویژه از شاخه بویراحمدی عشایر لر به دست میآورد. مجموعه چهار جلدی «تحلیل و تفسیر مجموعه اسناد روستایی و عشایری» که توسط «سازمان میراث فرهنگی کشور، مدیریت پژوهشهای مردمشناسی: آتیه» منتشر شده نیز اهمیت زیادی در جمعآوری اسناد و تحلیل آن پیرامون سبک زندگی عشایر در ایران دارد و اطلاعات ارزشمندی درباره شناخت روستاها و مزارع ایران به دست میدهد. همچنین کتاب «لرهای ایران (لر بزرگ، لر کوچک)» که در حدود 800 صفحه به نگارش درآمده و در سال 1381 به چاپ رسیده یکی از جامعترین پژوهشها در مورد قوم لر در ایران است که با تقسیمبندیهای دقیق به زندگی کوچیهای ایران و شیوههای کوچشان، ردهبندیهای اجتماعی و خانوادگی ایل، مسیرهای جغرافیایی حرکت آنها، شیوه معیشت و تقسیم کار، نظام مالیاتی و اطلاعات ارزشمند بسیار دیگر پیرامون این گروه جمعیتی ایران پرداخته
است.
کتابهای دیگری نظیر «اطلس ایلات کهگیلویه»(۱۳۴۷)، «طایفه سرلک شاخهای کهن از ایل بختیاری: بازنگاری و تحلیل دویست سند نویافته از صفوی تا عصر حاضر» (1389) با همکاری رضا سرلک، «ایل بهمئی: جغرافیای بهمئی، مونوگرافی ایل بهمئی، جمعیت بهمئی، مسکن در ایل بهمئی» (1391) با همکاری نادر افشارنادری و الویا رسترپو و «جمعیت و شناسنامه ایلات کهگیلویه: براساس اولاد، طایفه، تیره و سایر مشخصات ایل سال 1347» از جمله دیگر آثاری است که از صفینژاد در این زمینه به چاپ رسیده است. همچنین انتشارات سمت، کتابی درسی با عنوان «جامعهشناسی ایلات و عشایر» را از او به چاپ رسانید که برای همه علاقهمندان به این حوزه قابل استفاده است.
راوی آب و قنات
بخش مهمی از آثار استاد جواد صفینژاد در حوزه آب و کشاورزی ایران است که از نگاهی توأمان انسانشناسانه، مردمشناسانه، تاریخی و جغرافیایی به آب نظر کرده است و البته به اعتبار پژوهشهای گستردهای که در زمینه قناتها در ایران داشته، او را پدر علم کاریز (قنات) نیز میدانند.
کتاب مهم او در این زمینه «بنه: نظامهای زراعتی سنتی در ایران» نام دارد و به این اعتبار وی را کاشف شیوه سنتی کشاورزی ایران دانستهاند. این اثر که در سال ۱۳۶۸ توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد، در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان کتاب شایسته تقدیر معرفی شد. کتاب درباره یکی از مهمترین سازمانهای سنتی تولید جمعی در روستاهای کمآب ایران است. نویسنده با تمرکز بر نقش تعیینکننده آب در شکلگیری الگوهای سکونت و کشاورزی، بنه را به عنوان پاسخی تاریخی به خشکی اقلیم مناطق مرکزی شرقی و جنوبی ایران بررسی میکند. کتاب نشان میدهد که چگونه کمبود آب، تقسیم کار جمعی و همکاری چندخانواری را به ضرورتی اقتصادی و اجتماعی تبدیل کرده بود. صفینژاد با اتکا به مطالعه میدانی و بررسی اسناد محلی، ساختار اجتماعی اقتصادی بنه، شیوه بنهبندی، تقسیم محصول و روابط قدرت درون آن را شرح میدهد. اثر همچنین پیامدهای اصلاحات ارضی را بر فروپاشی تدریجی این واحدها تحلیل میکند. بنه منبعی ارزشمند برای شناخت تاریخ کشاورزی، مناسبات تولید و سازگاری جوامع روستایی ایران با اقلیم خشک محسوب میشود. صفینژاد پیش از این اثر مهم خود، کتاب «نظامهای آبیاری سنتی در ایران» را نیز در سال 1359 نوشته
بود.
او با همکاری مؤسسه جغرافیایی سحاب، پژوهشهای ارزشمندی در مورد تاریخ کشاورزی در ایران منتشر کرده است. از جمله کتاب «کشاورزی سنتی ایران بر اساس اسناد جنوب تهران (دوران قاجاریه، جلد اول)» (1376) و «کشاورزی سنتی بر اساس اسناد جنوب تهران(جلد دوم)» (1376) که این کتاب بر پایه اسناد زراعی جنوب تهران در دوران قاجاریه و توسط دکتر جواد صفینژاد و دکتر ابرهارد کروگر، دانشیار زبان فارسی دانشگاه مونیخ نگاشته شده است.
در کتاب «همایش بینالمللی قنات اردیبهشت 1379 یزد» مقالات مهمی از استاد صفینژاد درباره قنات به چاپ رسیده است. از جمله «واژهنامه قنات» که به همراه عبدالوحید آغاسی پژوهش آن انجام شده و همچنین «سد زیرزمینی قنات وزوان - میمه اصفهان» که با جمعآوری اسناد و دستنوشتههای فراوان به مدون کردن تاریخ قناتهای این مناطق پرداخته شده است.
با این حال یکی از مهمترین آثار او پیرامون قنات، کتاب «کاریز در ایران و شیوههای سنتی بهرهگیری از آن» است که در سال 1396 توسط مؤسسه فرهنگی هنری پویه مهر اشراق منتشر شد. این کتاب که به عنوان یکی از برگزیدگان «سی و ششمین دوره کتاب سال ایران» انتخاب شد، با بررسی دقیق ساختار، فرآیند حفر و نگهداری کاریزها آغاز میشود و سپس شیوههای سنتی مدیریت و بهرهبرداری از این نظام آبیاری معرفی میشود و نویسنده با اشاره به ارزش تاریخی و فرهنگی کاریز در جوامع ایرانی، مثالهای میدانی از مناطق مختلف ایران و نقش اجتماعی و اقلیمی کاریزها را نیز بیان میکند و همچنین چالشها و فرصتهای حفظ و احیای کاریزها را برای توسعه پایدار جوامع محلی بررسی میکند.
صفینژاد در سالهای پایانی حیات خود به طور مستمر مورد رجوع پژوهشگران این حوزه بوده و علیرغم سن بالا به تکاپوی علمی و کمک به انتشار آثار جدید در این عرصهها پرداخته است. او کار ویراستاری کتاب «مدیریت منابع آب: مسائل، تهدیدها، فرصتها» را که به وسیله انتشارات نگارستان اندیشه در سال 1399 منتشر شده، برعهده داشته و در سال 1401 بر کتاب «90 روز با مقنیان» که نادر پیری اردکانی آن را نوشته، مقدمه نوشته است. آخرین کتاب او در سال 1402 نیز در حوزه آب منتشر شد و «نظامهای بهرهگیری از آب با تکیه بر قنات در جزیره کیش» نام داشت.
آثار استاد صفینژاد به موارد ذکر شده خلاصه نمیشود، او طی دههها تلاش علمی مقالات زیادی را به چاپ رسانده و همچنین کتابهای مهم دیگری نیز نوشته است که از دستهبندی ذکر شده خارج بودند، اما در زمره آثار پرکاربرد مطالعات اجتماعی و جغرافیایی هستند. به طور مثال، کتابی تحت عنوان «نان سنگک: مطالعهای مردمشناختی» به اهتمام او چاپ شده که حاصل تجربیات چهلساله مرحوم داوود روغنی معروف به شاطر داوود است که در آن فرهنگ نانوایی سنگکی مربوط به سالهای 1310 تا 1320 ه. ش. در شهر ری، بازگو شده است. کوششی در آموزش خط سیاق، اماکن تاریخی ری و مقدمهای بر دو روزنامه شرف و شرافت نیز آثار دیگری است که صفینژاد در طول حیات خود به انتشار آنها اهتمام ورزید. صفینژاد به طور مستمر و بیهیاهو با حضور میدانی، پرسهزنی میان اسناد و بازخوانی آثار گذشتگان، نظمی مطالعاتی را پی افکند که به یقین آبشخور نسلهای آتی پژوهشگران این سرزمین خواهد بود.
