دکتر مقصود فراستخواه
جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی

 
ایران در میانه طرحی ناتمام ایستاده است؛ طرحی که بدون بازآفرینی نهاد دانشگاه و پیوند دوباره علم و جامعه به سرانجام نمی‌رسد. دانشگاه زنده و روزآمد می‌تواند هم حافظ فضیلت‌های تمدنی ایران باشد و هم موتور حرکت اجتماعی و فکری نسل‌های جدید.
طرح ناتمام ایران برای به‌ثمر رسیدن، به دانشگاهی زنده، روزآمد و اجتماعی نیاز دارد. دانشگاه ایرانی میدانی است برای تولید سرمایه انسانی، اجتماعی و نمادین؛ عرصه‌ای که در آن پیوند دانش و جامعه تقویت می‌شود. حتی در زیر سلطه قدرت‌ها نیز دانشگاه می‌تواند مسیر خود را بیابد و فضیلت‌های تمدنی را پاس دارد. علم و دانشگاه بخشی از طرح اجتماعی توسعه و حقوق انسانی در ایران‌اند. این طرح ناتمام، نیازمند کارهای بزرگ است؛ از جمله کاهش رنج‌های اجتماعی، تولید شادی پایدار و تحقق خیرعمومی از مسیر آگاهی و مهارت، که می‌تواند از راه دانشگاه ممکن ‌شود.
 دانشگاه در آغاز، فرزند پروژه مدرنیزاسیون و تلاش دولت نوخواه برای دستیابی به سرمایه انسانی بود؛ امری که بازار به‌تنهایی از عهده آن برنمی‌آمد. اما به‌دلیل رسوخ فساد، اقتدارگرایی و ناتوانی دولت در ایجاد توافق نخبگانی، این پروژه شکست خورد و فضای دانشگاه در تسخیر رویکردهای رادیکال قرار گرفت. با این‌حال، در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ دانشگاه به موتور تحرک اجتماعی نسل جدید بویژه زنان، تبدیل شد و راهی برای پیگیری مطالبات اجتماعی آنان گشود.
امروز ایران جامعه‌ای دانشگاهی است؛ با میلیون‌ها دانشجو، ده‌ها میلیون دانش‌آموخته و هزاران عضو هیأت علمی. بنابراین دانشگاه باید برنامه‌های درسی، ارتباطات و عملکرد خود را به‌روز کند. دانشگاه نه جزئی از بوروکراسی دولت است و نه وابسته به بازار؛ بلکه میدانی اجتماعی است که عاملیت دانشگاهیان، تبار تاریخی نهادهای دانشی و اعتماد اجتماعی می‌تواند در آن روزنه امیدی بگشاید.
دانشگاه بستر تعامل هویت‌های متکثر ایرانی است و دیاسپورای علمی نیز شبکه‌ای زنده و مؤثر بر تحولات جامعه محسوب می‌شود. با این‌همه، نباید از این نکته غافل شد که ساختار دانشگاه از نابرابری رنج می‌برد: دهک‌های پایین، بازندگان اصلی‌اند و کاهش سهم هزینه آموزش در خانواده‌ها در دهه ۱۳۹۰ نشانه‌ای از بازتولید نابرابری و کاستی فرصت‌ها برای گروه‌های کم‌برخوردار است. آینده ایران در گرو احیای دانشگاهی زنده، آزاد و پیوندخورده با جامعه است؛ نهادی که اگر به خود و نقش تاریخی‌اش ایمان بیاورد، می‌تواند طرح ناتمام ایران را به سرانجام برساند.