گروه زیست بوم/   باستان‌شناسان در گذر «کمرزرین» اصفهان -شهری که میراث‌دار صفویان است- به دنبال رد پای سلجوقیان و دیلمیان هستند. آن‌طور که «علی شجاعی»، سرپرست هیأت باستان‌شناسی کمرزرین اصفهان می‌گوید، آنها رد این سلسله‌ها را تنها میان لایه‌های خاکی کمرزرین جست‌وجو نمی‌کنند، بلکه نگاهی ژرف نیز به آثار «شاردن»، «کمپفر» و «هانس گاوبه» ایران‌شناس آلمانی دارند؛ چرا که باستان‌شناسی علمی است آمیخته با احتمالات و ابهامات. پژوهشگران با زندگی مردمانی سر و کار دارند که قرن‌ها پیش دفتر زندگی‌شان بسته شده و خودشان نیز به بخشی از خاک گذر کمرزرین بدل شده‌اند.  باستان‌شناسان با دریافت مجوز از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تاریخ گذر کمرزرین را در همان آغاز از تیغ نوسازی رهانیدند. شجاعی در گفت‌وگو با ایرنا تأکید می‌کند:«اقدامات بموقع اداره کل میراث فرهنگی استان، صدور مجوز سریع از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی و آغاز کاوش‌های تخصصی دانشگاه هنر، مانع از تخریب کمرزرین شد و اجازه نداد اتفاقی مشابه میدان امام علی در اینجا تکرار شود.» به گفته او، عملیات گودبرداری برای ایجاد زیرگذر و میدان امام علی(ع) در محل میدان عتیق و در نزدیکی مسجد جامع عتیق اصفهان در سال‌های پایانی دهه هشتاد، منجر به تخریب لایه‌های باستانی این محدوده شد.
مسجد جامع عتیق، نشانه‌ای راهگشا برای باستان‌شناسان است؛ نشانه‌ای که می‌تواند آنها را به سلجوقیان برساند. نزدیکی گذر کمرزرین و میدان امام علی به مسجد عتیق و گزارش‌های مورخان و سفرنامه‌نویسان، این فرضیه را تقویت می‌کند که کاخ سلجوقی در همین نقطه قرار داشته است. آثاری از «شاردن» و «کمپفر» در دوره صفوی و یادداشت‌های «هانس گاوبه» در دهه ۵۰ میلادی که به ویرانه‌های کاخ‌هایی در این محدوده اشاره کرده‌اند -کاخ‌هایی که احتمالاً به دوره سلجوقی یا حتی پیش‌تر تعلق داشته‌اند- همه، این فرضیه را تقویت می‌کنند. شجاعی در این‌باره می‌گوید:«این منابع به ما کمک می‌کنند مکان‌یابی دقیق‌تری برای مجموعه کاخ‌های سلجوقی داشته باشیم.» پیشینه پژوهش‌ها نیز به این گمانه قوت می‌بخشد. باستان‌شناسان ایتالیایی بین سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ در مسجد جامع عتیق کاوش‌هایی انجام دادند. شجاعی نتایج آن مطالعات را ارزشمند می‌داند اما یادآور می‌شود:«همچنان سؤالات بسیاری درباره این بنای تاریخی باقی مانده است و مطالعات ادامه دارد؛ از این رو باستان‌شناسی فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است و نمی‌توان با چند کاوش محدود درباره ماهیت یک بنا یا محوطه تاریخی به قطعیت رسید.» یکی از دشواری‌های پژوهش در اصفهان، تعیین مرز میان دوره‌های تاریخی است. شجاعی در این‌باره می‌گوید:«تمایز میان آثار دیلمی و سلجوقی که بلافاصله پس از هم در اصفهان حکومت می‌کردند، دشوار است. حتی روش‌های سال‌یابی مطلق هم گاهی بازه‌ای را نشان می‌دهد که هر دو دوره را شامل می‌شود و نمی‌توان به صورت قطعی دوره‌ای خاص را تعیین کرد. به همین دلیل غالباً با احتیاط عمل می‌کنیم. در مورد کمرزرین، بر اساس شواهد متنی و مطالعات تاریخی، انتظار داریم شواهد معماری از قرن چهارم تا ششم هجری پررنگ‌تر باشد.»
 
آغاز ماجرا
دو سال پیش، عملیات گودبرداری برای احداث گذر کمرزرین، ناگهان شواهدی از دو سازه معماری تاریخی را پیش پای بولدوزرها گذاشت. همین کشف باعث توقف عملیات و آغاز کاوش‌های علمی شد. در فصل اول کاوش، آثاری چون یک سازه آبی منقوش متعلق به دوران پیش از حمله مغول، یک کوره سفال، یک سازه معماری متعلق به دوران متأخر اسلامی، دیواره‌های سنگی، کف‌های آجرفرش احتمالاً سلجوقی و یک سنگاب به دست آمد.
باستان‌شناسان در رهگذر کاوش‌های گذر کمرزرین، کاشی‌های زرین‌فام متعلق به ادوار اسلامی، سفالینه‌های شاخص، حدود ۴۰۰ سکه تاریخی، شواهد معماری احتمالاً یک کاخ سلجوقی و یک حمام صفوی را نیز کشف کردند.