زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم

خبر همچون موجی سرد از ساحل شیب‌دراز قشم برخاست و بر دل فعالان محیط‌زیست نشست و آه از نهادشان برآورد. 
بخشی از «اثر طبیعی ملی شیب‌دراز» برای ساخت‌وساز آزاد اعلام شده است؛ زیستگاه لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی، یکی از پنج گونه لاک‌پشت ایران که در معرض انقراض قرار دارند. دو ماه از سال، «ناتوران خمیس» شب‌ها بیدار می‌مانند و چشم از ساحل برنمی‌دارند تا لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی از تخم بیرون بیایند و از شن‌های ساحل راهی دامان خلیج فارس شوند. همین تلاش‌های بی‌وقفه طی دو دهه باعث شد سازمان حفاظت محیط‌زیست این ساحل شنی را «اثر طبیعی ملی» اعلام کند و به زیر چتر حفاظتی مناطق چهارگانه خود ببرد.
 
بنیان گذار حفاظت از لاک پشت ها 
بیژن فرهنگ دره‌شوری، بنیان‌گذار پروژه حفاظت از لاک‌پشت‌های خلیج فارس، ۲۳ سال پیش با هزینه شخصی، کوچه‌به‌کوچه جزیره قشم را پیمود تا ارزش درختان حرا و لاک‌پشت‌های جزیره را به اهالی بشناساند. وقتی اولین بار به شیب‌دراز رسید، ساحل پر از چشم‌های منتظر بود؛ مردم منتظر لاک‌پشت‌ها بودند که بیایند تخم بگذارند و تخم‌ها را بردارند و بخورند. هیچ‌کس لاک‌پشت‌ها را شکار نمی‌کرد، گوشتشان را نمی‌خوردند، اما باور داشتند تخم‌ها خواص ویژه‌ای دارد. کسی به آنها نگفته بود که این کار می‌تواند انقراض را نزدیک‌تر کند.
دره‌شوری با مردم حرف زد، با شورا نشست و آموزش داد. شب اول، با کمک اهالی تخم‌ها را جمع کرد. اگر تخم‌ها در لانه‌هایشان باقی می‌ماندند، سگ‌ها و روباه‌های محلی همه را می‌خوردند. مردم هم می‌دانستند و پذیرفتند که اگر این کار انجام نشود، همه تخم‌ها نابود می‌شوند. تخم‌ها علامت‌گذاری شدند، توری انداخته شد و در محدوده‌ای امن دفن شدند. دره‌شوری می‌گوید: «سال اول ده‌هزار تخم را حفاظت کردیم. پهلوی ساحل چادر زدیم، نگهبان گذاشتیم، منبع آب ساختیم و به‌تدریج کارگاه کوچکی برای مدیریت پروژه راه‌اندازی شد.» سال دوم، دفتر سازمان ملل از تهران آمد و دید که با همکاری مردم چه کار بزرگی انجام شده است و 50 درصد هزینه‌ها را تأمین کرد. توافقنامه‌ای با شورای شیب‌دراز امضا شد و دره‌شوری به عنوان کارشناس آن را تأیید کرد. در آن سال، 27 ‌هزار تخم جمع شد و بیش از 15 ‌هزار بچه لاک‌پشت زنده به دریا رسیدند؛ حدود 60 درصد موفقیت. دره‌شوری و همکارانش، برای زنان روستا کلاس‌های صنایع دستی برگزار کردند؛ آموزش سوزن‌دوزی و طراحی جایگزین منابع غذایی سنتی شد و به درآمد پایدار تبدیل شد.
 
دایه‌های مهربان‌تر از مادر
در همین حین، گروهی از جوانان انجمن حفاظت «ناتوران خمیس» (محافظان لاک‌پشت) را ایجاد کردند. شب‌های زیادی بیدار می‌ماندند و گوش به موج‌های خلیج فارس می‌سپردند تا رهگذر یا گردشگری نادانسته امنیت مادران لاک‌پشت را بر هم نزند؛ تا نور خودروی گردشگری، لاک‌پشت مادر را در آستانه زایمان نترساند و او را وادار به بازگشت به موج‌ها نکند. آنها چشم روی هم نمی‌گذاشتند تا لاک‌پشت‌ها با خیال راحت تخم بگذارند. آنها می‌دانند که درد لاک‌پشت هنگام زایمان بسیار شدید است و هیچ خطری را حس نمی‌کند. «ناتوران خمیس» تخم‌ها را از ساحل قشم جمع‌آوری می‌کنند و در زیر شن‌های بخش امن قرار می‌دهند تا از حضور گردشگران و حیوانات محلی آسیبی نبینند. دو دهه است که رسانه‌ها از لاک‌پشت‌ها و حافظانشان می‌نویسند. هر سال، وقتی فصل تخم‌گذاری فرا می‌رسد، دل‌نگرانی اصلی‌شان نور چراغ خودروهاست. ساخت‌وسازها، اسکله‌سازی‌ها و تایر خودروهای گردشگری، بسیاری از سواحل را از زیستمندان‌شان گرفته است. بنابراین «شیب‌دراز» باید بماند؛ تا لاک‌پشت‌ها سر از میان شن‌ها بیرون بیاورند و به جهان راه یابند، حتی اگر اندکی زنده بمانند.
 
لاک‌پشت‌ها جبران کردند
بعدها، شیب‌دراز مقصد گردشگری شد. گردشگران می‌آمدند، صنایع دستی می‌خریدند، قایق کرایه می‌کردند و این مسیر، سرمایه اجتماعی روستا را شکل داد. گردشگرانی که باید «به‌ اندازه» می‌آمدند و «به‌ قاعده» می‌ماندند تا تنها خاطره تولد یا تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها را با خود ببرند. آن لاک‌پشت‌ها شناسنامه شیب‌دراز شدند و بخشی از شناسنامه جزیره قشم. در سایه امنیتی که مردم محلی ایجاد کرده بودند، زایمان کردند. بعد هم لاک‌پشت‌ها، تصویر زیبایی روی صنایع دستی جزیره شدند و به اقصی نقاط کشور و جهان رفتند. تمام این تلاش‌ها طی دو دهه گذشته، برای حفظ لاک‌پشت‌ها و توسعه پایدار گردشگری بود. لاک‌پشت‌ها مهربانی مردم قشم را بی‌پاسخ نگذاشتند؛ حضورشان به آماده‌سازی زیرساخت‌ها، سازماندهی کپرهای بومی، توجه به صنایع دستی، افزایش امنیت ساحل و کاهش مهاجرت انجامید و مهم‌تر از همه، همبستگی اهالی را تقویت کرد. پروژه لاک‌پشت‌ها نقش مهمی در آگاهی‌بخشی و بسیج مردم برای حفظ محیط‌زیست جزیره و ارتقای وضعیت معیشتی داشته است. تلاش‌ها آنقدر ادامه یافت که شیب‌دراز در فهرست مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفت و «اثر طبیعی ملی» شد.

 پیگیری قضایی حفاظت محیط‌زیست
حالا اما خبر می‌رسد که منطقه آزاد قشم بخشی از «اثر طبیعی ملی شیب‌دراز» را آزاد کرده و گفته می‌شود می‌توان در آن ساخت‌وساز کرد؛ جایی که تنها یک اثر طبیعی ملی نیست، بلکه رونق گردشگری و معیشت مردم به همان نقطه وابسته است. قشم دو دفتر محیط‌زیست دارد: یکی زیر نظر منطقه آزاد و دیگری وابسته به سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور. اما هیچ مجوزی از پردیسان نگرفته است. شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، به «ایران» می‌گوید: «برای جلوگیری از تخریب این اثر طبیعی و ملی، پیگیری‌های قضایی در دست انجام است.» اما قلب من فشرده است، نه فقط برای لاک‌پشت‌ها، بلکه برای این سرمایه اجتماعی؛ برای مردمی که روزی از سفره خود گذشتند تا لاک‌پشت‌ها بمانند. ساخت‌وسازها فقط لاک‌پشت‌های در معرض انقراض را به پرتگاه نزدیک نمی‌کند؛ این سرمایه اجتماعی است که در خطر انقراض است.