وحید کیانی
گروه بین‌الملل

در پی تشدید تنش‌ها میان مسکو و واشنگتن، آسوشیتدپرس به نقل از وزارت خارجه روسیه خبر داد که این کشور دیگر به تعلیق داوطلبانه استقرار موشک‌های میان‌برد پایبند نیست. خروج مسکو از این معاهده چندین دهه‌ای به نگرانی‌ها بابت آغاز رقابتی جدید، در حوزه این تسلیحات دامن زده است؛ رقابتی که یادآور دوران جنگ سرد خواهد بود.
پیمان  منع موشک های هسته ای میان برد (آی‌اِن‌اِف) که در سال ۱۹۸۷ میان ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی امضا شد، استقرار موشک‌های کوتاه‌برد و میان‌برد بین قدرت‌های نظامی پیشروی جهان را ممنوع می‌کرد. دونالد ترامپ، رئیس ‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۹ از این پیمان خارج شد و روسیه را به نقض ابتدایی این پیمان متهم نمود؛ اتهامی که مسکو آن را قویاً رد کرده است. با این حال، کرملین حاضر شد تا زمانی که آمریکا از استقرار این موشک‌ها پرهیز کند، خود نیز آنها را به کار نگیرد.
 
واکنش مسکو به تحریک واشنگتن
سال گذشته، ایالات متحده اعلام کرده بود که از سال ۲۰۲۶ و به صورت مقطعی، موشک‌های میان‌برد را در آلمان مستقر خواهد کرد؛ موضوعی که همان زمان با تهدید روسیه به «اقدامات متقابل» همراه شد.
وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای تصمیم به خروج از آی‌ان‌اف را در واکنش به برنامه‌های آمریکا و متحدانش برای توسعه و استقرار موشک‌های میان‌برد در اروپا و سایر نقاط جهان دانست و مشخصاً به طرح ایالات متحده برای استقرار موشک‌های تایفون و دارک ایگل در آلمان اشاره کرد. در این بیانیه آمده است: «اقدامات ایالات متحده و متحدانش موجب شکل‌گیری ظرفیت‌های موشکی بی‌ثبات‌کننده در نزدیکی روسیه شده که تهدیدی مستقیم علیه امنیت کشور ماست و پیامدهای زیانباری برای ثبات منطقه‌ای و جهانی دارد؛ از جمله تشدید خطرناک تنش میان قدرت‌های هسته‌ای.» وزارت خارجه روسیه تأیید کرد: دیگر خود را به محدودیت‌های خودخواسته‌ای که پیشتر در قالب معاهده نیروهای هسته‌ای میان‌برد پذیرفته بود، ملزم نمی‌داند.
خروج مسکو از آی‌ان‌اف همچنین سه روز پس از آن صورت گرفت که دونالد ترامپ دستور داد دو زیردریایی هسته‌ای آمریکا در پاسخ به تهدید هسته‌ای دیمیتری مدودف، رئیس ‌جمهوری پیشین روسیه و معاون کنونی شورای امنیت این کشور مجدداً جابه‌جا شوند. شامگاه دوشنبه، مدودف با انتشار پستی در شبکه اجتماعی اکس با اشاره به بیانیه وزارت خارجه روسیه در رابطه با خروج از آی‌ان‌اف، آن را نتیجه سیاست‌های «ضدروسی» کشورهای عضو ناتو دانست. او در ادامه هشدار داد: «منتظر گام‌های بعدی باشید.»
در عین حال، مسکو تلاش کرده تا جابه‌جایی زیردریایی‌های آمریکایی و خروج روسیه از آی‌ان‌اف را کم‌اهمیت جلوه داده و بر پرهیز از تنش هسته‌ای تأکید کند. روز دوشنبه، دیمیتری پسکوف در مورد تصمیم ترامپ برای جابه‌جایی زیردریایی‌ها گفت: «روسیه همواره مسأله عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای را با جدیت دنبال می‌کند و معتقد است که همه طرف‌ها باید در استفاده از ادبیات هسته‌ای، نهایت احتیاط را به خرج دهند.»
هرچند مشخص نیست کرملین چه انگیزه‌ای از کنارگذاشتن معاهده آی‌ان‌اف دارد، اما چهار روز پیش از این اقدام، آسوشیتدپرس در نقل قولی از ولادیمیر پوتین، رئیس‌ جمهوری روسیه خبر داد که تولید جدیدترین موشک‌های هایپرسونیک (ارشنیک) در این کشور آغاز شده و قرار است همین امسال در بلاروس مستقر شوند. این موشک‌ها از نوع میان‌برد بوده و ذیل ممنوعیت پیمان آی‌ان‌اف قرار می‌گیرند.
فرمانده نیروی موشکی روسیه اعلام کرده موشک جدید ارشنیک که برای اولین‌بار در نوامبر گذشته علیه اوکراین استفاده شد، بردی دارد که می‌تواند سراسر اروپا را هدف قرار دهد.
 این موشک همچنین توان حمل کلاهک‌های متعارف و هسته‌ای را داراست. پوتین نیز در تمجید از این موشک گفته که سرجنگی‌های متعدد آن با سرعتی تا ۱۰ برابر سرعت صوت به سوی هدف شیرجه می‌زنند و قابل رهگیری نیستند؛ به طوری که حتی در حملات متعارف نیز قدرت تخریبی آنها می‌تواند به اندازه یک حمله هسته‌ای باشد. او هشدار داده اگر کشورهای عضو ناتو به اوکراین اجازه دهند از موشک‌های دوربرد خود برای حمله به خاک روسیه استفاده کند، ممکن است از ارشنیک علیه آن کشورها استفاده شود.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در پاسخ به اینکه روسیه چه زمانی و در کجا موشک‌های میان‌برد را مستقر خواهد کرد، گفت: «این موضوعی نیست که از پیش اعلام شود. روسیه دیگر محدودیتی برای خود قائل نیست و اگر لازم بداند، حق دارد اقدامات مقتضی انجام دهد.»
 
فروپاشی آی‌ان‌اف و بازگشت روح جنگ سرد
فروپاشی کامل معاهده آی‌ان‌اف و تنش‌های فزاینده میان روسیه و غرب بر سر جنگ اوکراین، نگرانی‌ها درباره بازگشت به رقابتی خطرناک در سطح جنگ سرد را در غرب افزایش داده است؛ رقابتی که در آن، موشک‌های بسیار سریع و مسلح به کلاهک هسته‌ای می‌توانند در عرض چند دقیقه و بدون آنکه به دشمن امکان دفاع بدهند، به پایتخت آن اصابت کنند. رسانه‌های رسمی روسیه حتی مدعی شده‌اند که موشک اورشنیک می‌تواند پایگاه هوایی رامشتاین در آلمان را تنها در ۱۵ دقیقه هدف قرار دهد.
همانطور که گفته شد، آمریکا هنگام خروج از معاهده آی‌ان‌اف مدعی شده بود که عملاً فقط واشنگتن به این توافق پایبند مانده بود. تا آن زمان، پنتاگون از محدودیت‌های این توافق ناخشنود بود، چرا که طبق مفاد آن، آمریکا اجازه نداشت هیچ موشک میان‌بردی را در آسیا مستقر کند؛ منطقه‌ای که چنین تسلیحاتی برای دفاع از تایوان، جزیره‌ای قانوناً متعلق به چین است، بسیار حیاتی تلقی می‌شوند. اتهام‌زنی‌های مربوط به نقض این توافق از سوی روسیه به سال ۲۰۱۴ بازمی‌گردد، زمانی که دولت باراک اوباما اولین‌بار این مسأله را مطرح کرد.
بر اساس آی‌ان‌اف، استقرار موشک‌های بالستیک و کروز زمین‌پایه با برد ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر ممنوع هستند. در پی این توافق، بیش از ۲۶۰۰ موشک آمریکایی و شوروی منهدم شدند؛ اقدامی که در زمان خود گام مهمی به شمار می‌رفت.
تنها توافق بزرگ باقی‌مانده در زمینه کنترل تسلیحات میان مسکو و واشنگتن پیمان «استارت نو» است؛ اما پوتین در سال ۲۰۲۳ اعلام کرد روسیه مشارکت خود در این توافق را تعلیق کرده است. این پیمان نیز سال آینده منقضی می‌شود.
فیلیپ بریدلاو، ژنرال بازنشسته و فرمانده پیشین نیروهای آمریکایی در اروپا طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ گفت که از اقدام اخیر روسیه چندان شگفت‌زده نشده است؛ خصوصاً آنکه این تصمیم بلافاصله پس از تهدید ترامپ به اقدامات سخت‌گیرانه‌تر علیه مسکو در قبال جنگ اوکراین اتخاذ شد.
او اظهار کرد: «این شیوه‌ای کاملاً آشناست که روسیه هر وقت بخواهد غرب را بترساند یا از تصمیم باز بدارد، آن را به کار می‌برد. هر بار که غرب در آستانه اتخاذ تغییری مهم باشد، مثل ارسال سلاح‌های جدید به اوکراین، شاهد چنین واکنش‌هایی از سوی مسکو هستیم.»
بِن اِیریس، خبرنگار باسابقه دِیلی‌تلگراف که حوزه روسیه را پوشش می‌دهد، معتقد است که اقدام روسیه در جهت بازگذاشتن درب‌های بازگشت به توافق‌های دوران جنگ سرد است.
 او توضیح داد: «کرملین علاقه‌مند است به توافق‌های امنیتی دوران جنگ سرد بازگردد و پس از پیشنهاد بایدن برای تمدید معاهده استارت نو در ژانویه ۲۰۲۱ که سال آینده منقضی می‌شود، بلافاصله پیشنهاد تمدید معاهده آی‌ان‌اف را به عنوان گام بعدی مطرح کرد.»
ایریس خاطرنشان کرد: «تصمیم اخیر روسیه برای نادیده گرفتن معاهده آی‌ان‌اف سطح تنش‌ها را افزایش می‌دهد و سیاست اوکراین در هدف قرار دادن روزافزون اهداف داخل روسیه که متحدان کی‌یف بارها آن را به خاطر مدیریت تنش‌ها منع کرده‌اند، بر آتش این تنش‌ها می‌دمد.»