سمیه افشین‌فر/ فداکاری، نقطه اشتراک دهقان فداکار و فعالان محیط‌زیستی است که اخیراً جانشان را از دست داده‌اند. همه ما نمونه‌های بسیاری از کسانی که در بزنگاه‌ حوادث به جای خود، دیگری را برگزیده‌ و جان او را نجات دادند، سراغ داریم؛ از پرستار و پزشکی که در روزهای جنگ و در میان آتش و دود به جای حفظ جان خودشان به جان بیماران فکر می‌کنند، تا وکیلی که به همراه دو فعال دیگر محیط‌زیست حین تلاش برای مهار آتش‌سوزی در کوه آبیدر سنندج، جان خود را از دست می‌دهد، همه، تجسم واژه فداکاری تلقی می‌شود. اما چرا برخی افراد فقط خودشان را نمی‌بینند؟
«فداکاری انجام عملی است به نفع دیگران.» این جمله را دکتر حسین روزبهانی، روانشناس می‌گوید و تأکید می‌کند:«این عمل ممکن است به قیمت از دست دادن چیزی ارزشمند برای فرد تمام شود؛ یعنی فرد از وقت، انرژی، اموال یا حتی جان خود می‌گذرد.» او با اشاره به اینکه فداکاری به دو شیوه آگاهانه یا ناخودآگاه است، توضیح می‌دهد:«در هر دو شکل، اوج احساس مسئولیت و نوع‌‌دوستی مشاهده می‌شود. فداکارها افرادی انسان‌دوست هستند که عزت‌نفس بالایی دارند. آنها مسائل را سطحی و کوچک نمی‌بینند و دیدگاه و جهان‌بینی‌شان نسبت به اتفاقات و مسائل، وسیع، ژرف و عمیق است.» این روانشناس با اشاره به فرهنگ فداکاری در کشورمان به نقش مسائل اعتقادی در این مورد می‌پردازد:«هر چند فرهنگ فداکاری و ایثار همواره یکی از بهترین اعمال در هر جامعه تلقی شده، اما این موضوع در فرهنگ ملی و مذهبی ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. روایات و احادیث بسیاری از معصومین(ع) در مورد ارزش ایثار وجود دارد، از جمله حضرت علی(ع) فرموده‌اند: ایثار و از‌‌خود‌گذشتگی بالاترین درجه ایمان است. در فرهنگ فولکلور در میان اقوام ایرانی هم مردم داستان‌های زیادی از فداکاری افراد مناطق مختلف زندگی‌شان دارند که سینه به سینه منتقل شده است. در میان داستان‌های کهن و فرهنگ ملی مردم کشورمان هم موضوع گذشت، ایثار و فداکاری ارزش و اهمیت بالایی دارد. همه این موارد به تقویت و تکثیر فرهنگ فداکاری در جامعه کمک می‌کند.»

فداکاری، ارثی یا اکتسابی
این فداکاری، ارثی است و از طریق ژن‌ها منتقل می‌شود یا اکتسابی است و می‌توانیم آن را به دست بیاوریم؟ این موضوعی است که روزبهانی در مورد آن معتقد است:«چیزی به نام فداکاری وراثتی وجود ندارد. معمولاً افراد فداکار در دوران زندگی خود به صورت اکتسابی مواردی را یاد می‌گیرند. این خصوصیات رفتاری بیشتر از طریق یادگیری و مشاهده به‌خصوص در دوران کودکی در افراد شکل می‌گیرد. مثلاً فرد، پدر و مادر فداکاری داشته یا در یکی از والدین این خصوصیت بارزتر بوده و همان والد هم نقش تربیتی پررنگ‌تری داشته است. یکی از مواردی که در تربیت فرزندان اهمیت بسیاری دارد، همین نحوه رفتار پدر و مادر است؛ یعنی آن چیزی که والدین در رفتارشان نشان می‌دهند، فرزند همان را کسب می‌کند و در رفتارهای آینده او می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد.» این روانشناس، محیط زندگی را یکی از عوامل مهم تأثیرگذار می‌داند و می‌گوید:«در رفتارهای اکتسابی فقط خانواده مؤثر نیستند. محیط زندگی، همسالان، مدرسه و به طور کلی همه مکان‎‌هایی که فرد در آنها حضور پیدا می‌کند، در رشد و پرورش تفکر فداکاری در افراد نقش مؤثری ایفا می‌کند.» روزبهانی با اشاره به جنبه‌های دیگر فداکاری می‌گوید:«فداکاری مانند هر رفتار دیگری به دو طیف مثبت و منفی تقسیم می‌شود. طیف بیمارگونه این رفتار هم می‌تواند آسیب‌زا باشد.» اما اینکه مرز فداکاری مثبت و بیمارگونه کجاست؟ پرسشی است که این روانشناس در مورد آن می‌گوید: «فداکاری مانند اکسیژن است، همان‌طور که اگر اکسیژن کم و زیاد شود جانمان به خطر می‌افتد، در همه خصوصیات رفتاری هر افراط و تفریطی آسیب‌زاست. اگر رفتار ما همیشه بدون توجه به زندگی و کار خودمان باشد و آنها را تحت تأثیر قرار دهد و در آنها اختلال ایجاد کند، رفتار آسیب‌زننده تلقی می‌شود. در بسیاری از افراد فداکار که اسوه‌های این رفتار پسندیده در جامعه شده‌اند، فرد در حالی که به خودش هم توجه دارد، حاضر است برای دیگران هم فداکاری کند؛ یعنی این‌طور نبوده که فرد به خودش هیچ اهمیتی ندهد و بدون توجه به جنبه‌های مختلف زندگی، خود و جانش را به خطر بیندازد.» روزبهانی با بیان اینکه فداکاری در تقویت پیوندهای اجتماعی هم نقش مهمی دارد، توضیح می‌دهد:«وقتی افراد برای یکدیگر ازخودگذشتگی نشان می‌دهند، روابط قوی‌تر و اعتماد میان افراد جامعه گسترش پیدا می‌کند. این افراد الهام‌بخش جامعه هستند. آنها، هم به دیگران کمک کرده و هم با رفتارشان دیگران را به انجام کارهای نیک تشویق می‌کنند. براساس تحقیقات روانشناسان، فداکاری و کمک به دیگران، هم باعث افزایش سطح رضایت و خوشبختی در زندگی فرد می‌شود و هم احساس مفید بودن، مشارکت در بهبود وضعیت دیگران، احساس شادی و آرامش درونی را تقویت می‌کند.» به گفته این روانشناس، با انجام اقداماتی می‌توانیم به تقویت روحیه فداکاری در جامعه کمک کنیم. او می‌گوید:«پرورش همدلی در جامعه به افراد کمک می‌کند تا احساسات و نیازهای دیگران را نیز درک کنند. تمرین گوش دادن به دیگران و درک احساسات افراد، می‌تواند به تقویت این مهارت کمک کند. همچنین شرکت در فعالیت‌های اجتماعی اعم از فعالیت‌های خیریه یا سازمان‌های مردمی فرصت توجه به دیگران را به جای خود به افراد می‌دهد و باعث افزایش حس همدلی و مسئولیت‌پذیری می‌شود.» کاهش خودمحوری و تمرین فروتنی، یکی دیگر از موارد مطرح شده است:«در نظر گرفتن نیازهای دیگران و توجه به ارزش‌های انسانی به کاهش خودمحوری کمک می‌کند. همچنین با مطالعه زندگی افراد فداکار و خواندن تجربیات آنها می‌توانیم انگیزه افراد را برای ازخودگذشتگی افزایش دهیم و برای تقویت این رفتار پسندیده در جامعه گام‌های مؤثری برداریم.»