آپارتاید صهیونیستی
کتاب اسرائیل علیه یهودیان نوشته سیلوَن سیپل پرده از یهودستیزی پنهان رژیم صهیونیستی برمیدارد
راضیه خوئینی
گروه کتاب
«دولت اسرائیل علیه یهودیان» (LETAT DISRAEL CONTRE LES JUIFS) عنوان كتابی است به زبان فرانسه از سیلوَن سیپل، روزنامهنگار و نویسنده پیشكسوت فرانسوی كه با استدلالهایی قاطع و مطالعهای هوشمند پرده از یهودستیزی پنهان رژیم صهیونیستی برمیدارد و ثابت میکند چگونه این رژیم با اقداماتش كه مغایر با ارزشهای تاریخی و سنتی یهودیت است، یهودیان جهان را در موقعیتی غیرقابل دفاع قرار داده و ارزشهای آنان را زیرسؤال برده است. این كتاب كه جزو 100 كتاب برتر فروشگاه كیندل است توسط ویلیام رودارمور به انگلیسی ترجمه و موفق به دریافت جایزه بهترین كتاب PopMatters شده است.
سیلون سیپل در این كتاب به تحلیل عمیق ضربههایی كه اسرائیل تاكنون به یهودیان زده، میپردازد و چرخش این رژیم به سوی راست افراطی را در صحنه بینالملل و در رابطه با یهودیان خارج از اسرائیل بررسی میكند. سیپل جزئیات كمترشناختهشدهای از اشغال نظامی سرزمین فلسطین را فاش كرده و به بررسی طرز تفكر برتریجویانه صهیون ها كه در سراسر سرزمین اشغالی حاكم است، میپردازد و تصویب قوانین جدیدی را كه جدیترین آنها شهروندی دوگانه و تبعیض قائل شدن میان یهودیان و غیریهودیان است، زیرسؤال میبرد. او نشان میدهد چگونه اسرائیل خود را با رژیمهای اقتدارگرا همسو كرده و رویكردهای یك حكومت امنیتی با نظارت شدید و كنترل گسترده را اتخاذ كرده است، از جمله استفاده از فناوریهایی مانند نرمافزاری كه امكان ردیابی و در نهایت ترور جمال خاشقجی، روزنامهنگار عربستان سعودی را فراهم آورد. در نهایت او به بررسی تأثیر تحولات اسرائیل در سالهای اخیر بر دو جامعه اصلی یهودیان پراكنده در فرانسه و ایالات متحده پرداخته و پرده از چرایی و چگونگی رویكردهای متفاوت در چهرههای عمومی هر یك از این جوامع برمیدارد.
تونی جودت، مورخ انگلیسی هم بیش از یك دهه پیش بررسی كرده بود كه رفتارهای رژیم صهیونیستی نه فقط برای خود اسرائیل بد است، بلكه در مقیاس گستردهتر به ضرر همه یهودیان تمام میشود و توجه به این موضوع با ریاست بنیامین نتانیاهو بر این رژیم بیش از پیش ضروری شده است. دكتر برایان كلاگ، پژوهشگر ارشد فلسفه در دانشگاه آكسفورد و نویسنده كتاب «یهودی بودن و اجرای عدالت»، محتوای كتاب سیپل را به اندازه عنوانش خیرهكننده دانسته و میگوید: «سیپل، روزنامهنگار كهنهكار با استفاده از تجربیات و تخصص خود، بیعدالتی سیستماتیكی را كه اسرائیل علیه فلسطینیان مرتكب میشود، مستند میكند. در نهایت او نظرات تونی جودت فقید را اثبات میکند كه «اسرائیل برای یهودیان بد است»؛ چه یهودیان ساكن اسرائیل و چه در سایر نقاط جهان. اسرائیل همانقدر كه برای فلسطینیان ویرانگر است، برای یهودیان هم بد است. این زاویه تقابل اساسی اسرائیل با یهودیان با ادبیاتی گسترده در خصوص اسرائیل- فلسطین در قلم سیپل برجسته میشود و اهمیت این كتاب به این دلیل است كه نویسنده آن فردی آگاه و یك یهودی است كه دوازده سال در اسرائیل زندگی كرده و از دانشگاه عبری اورشلیم فارغالتحصیل شده است.»
سیاستهای برتریجویانه راست افراطی یهودی
آیا میتوان قانونی را در فرانسه تصور كرد كه برای دو دسته از شهروندان به طور متضاد تصویب شود؟ مثلاً «فرانسویهای بومی» و دیگر شهروندان از حقوق برابر بهرهمند نشوند؟ اما پارلمان اسرائیل در سال ۲۰۱۸ قانونی تبعیضآمیز از این نوع به تصویب رساند كه فقط به نفع شهروندان یهودی بود. چطور میتوان از این موضوع تعجب نكرد كه رهبران جدید اصطلاحاً «غیرلیبرال» كه برخی از آنها رگههای یهودستیزی خود را تا پیش از این پنهان نكردهاند اكنون حامی اسرائیل شدهاند؟ از ترامپ گرفته تا مودی در هند، از اوربان در مجارستان گرفته تا بولسونارو در برزیل باید گفت آنچه آنها را مجذوب خود كرده، توانایی اسرائیل در تحمیل سیاست «هویت» خود، افزایش قوانین ضد دموكراتیك، ساكت كردن منتقدان و ترویج مدلی است كه در آن «جنگ علیه تروریسم»، بیگانههراسی و اسلامهراسی از حمایت گسترده و حداكثری در میان گروه قومی برخوردار است. چطور این اتفاق افتاد و چه عواقبی برای فلسطینیها و اسرائیلیها دارد؟ اینها سؤالاتی است كه این كتاب به آنها پاسخ میدهد.
در فرانسه، نماینده یهودیت CRIF، كه به عنوان یك لابی طرفدار اسرائیل فعالیت میكند، اعضای خود را بر اساس حمایت بیچون و چرا از اقدامات آپارتایدی حاكمان اسرائیل رهبری میكند. بنابراین پس از رأیگیری درباره قانون تبعیض نژادی در اسرائیل، هیچ بحثی در جامعه یهودیان فرانسه شكل نگرفت. اما در ایالات متحده، این اقدامات و اعمال مشابه دیگر بشدت توسط رهبران برجسته یهودی و حتی جوانان یهودی مورد انتقاد قرار گرفت. آنها اشغال شرمآور سرزمینهای فلسطین و خطرات ایدئولوژی هویتی همراه با آن را محكوم میكنند. آنها اعتراف میکنند «اسرائیل برای یهودیان بد است». برخی هم پیشبینی میکنند شكاف جبرانناپذیری بین یهودیان اسرائیلی كه غرق در قبیلهگراییاند و یهودیان آمریکایی كه در حال كشف جذابیتهای پراكندگی خود هستند، رخ خواهد داد.
سیپل از منابع متعددی كه اكثر آنها صهیونیستی یا صهیونیست های سابق هستند، بهره میبرد تا بهروشنی به سیاستهای برتریجویانه راست افراطی یهودی كه سنت اخلاقی یهود را خدشهدار كرده و رنج عظیمی بر جمعیت بومی فلسطینی تحمیل و اسرائیل را به متحد ارتجاعیترین رژیمها در سراسر جهان تبدیل كرده، نگاه متفاوتی میاندازد. در این فرآیند، تعداد زیادی از یهودیان مهاجر بویژه در ایالات متحده از اسرائیل رویگردان شدهاند. با تلاش برای بهرهبرداری از اسلامهراسی و سرزنش مسلمانان به خاطر یهودستیزی، در واقع یهودستیزی را تشدید میكنند، بنابراین به شكل متناقضی در نهایت برای یهودیان گران تمام میشود. مقایسههای عالی میان یهودیان مهاجر آمریکایی و فرانسوی و همچنین توضیح درباره صادرات فناوری نظارتی اسرائیل به رژیمهای غیرلیبرال در سراسر جهان منجر به اقدامات و تحریفاتی شیطانی شده است.
پارادوكس نتانیاهو
سیلون سیپل، مدیر تحریریه كوریه اینترنشنال و سردبیر روزنامه لوموند بود كه انتفاضه دوم را در سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳ پوشش داد و از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ خبرنگار لوموند در ایالات متحده بود. او به مناسبت انتشار كتابش «دولت اسرائیل علیه یهودیان» كه توسط انتشارات دكوورت منتشر شد، به سؤالات پاسكال بونیفاس پاسخ میدهد.
این نویسنده در پاسخ به برخی سؤالات مطرح شده درباره كتابش در گفتوگو با اندیشكده روابط بینالملل و راهبردی فرانسه (IRIS) میگوید: «شما به یك تناقض اشاره میكنید؛ نتانیاهو حتی با یهودستیزترین افراد معاشرت میكند، در حالی كه كوچكترین انتقادی از دولت خود را به «یهودستیزی» متهم میكند. این واقعاً یك پارادوكس حیرتانگیز است. وقتی در تابستان ۲۰۱۷، دولت ملیگرای محافظهكار ویكتور اوربان در مجارستان با لحنی یهودستیزانه علیه جورج سوروس، سرمایهدار آمریکایی، كمپینی برای بدنام كردن او به راه انداخت، سفیر اسرائیل از او خواست كه به آن پایان دهد. از آنجا كه نتانیاهو نگرانی چندانی در مورد افزایش یهودستیزی در مجارستان ندارد، سفیر خودش را بشدت محكوم كرد و خواستار عذرخواهی علنی او شد. زیرا نكته اصلی برای او تقویت روابطش با جنبش به اصطلاح «هویتخواهی» در سراسر جهان است، از ترامپ گرفته تا اوربان، از بولسونارو برزیلی گرفته تا مودی در هند. رژیمهایی كه آنها رهبری میكنند، همگی مجذوب سیاست اسرائیل درباره طرح هویت ملی هستند؛ سیاستی كه از نظر آنها الگویی از قومگرایی تهاجمی به نظر میرسد.
سیپل ادامه میدهد: «آیا اسرائیل در سال ۲۰۱۸ قانونی با عنوان «دولت- ملت قوم یهود» تصویب نكرد كه به شهروندان یهودی این كشور حقوقی را اعطا میکند كه برای شهروندان غیریهودی در دسترس نیست؟ با این حال، بسیاری از همین رژیمها، به درجات مختلف، گرایشهای یهودستیزانه نیز دارند. اما اسرائیل كه فوری هرگونه انتقاد به یهودستیزی را متهم میكند، در مورد نقدهای آنان سكوت میكند. مثلاً هنگامی كه یك فرد سفیدپوست آمریکایی در اكتبر ۲۰۱۸ در حملهای به كنیسه پیتسبورگ ۱۱ یهودی را كشت، اولین واكنش ران درمر، سفیر اسرائیل در واشنگتن كه فردی نزدیك به نتانیاهو است، محكوم كردن یهودستیزی مسلمانان بود، بدون اینكه كلمهای درباره یهودستیزی برتریطلبان سفیدپوست آمریکایی به زبان بیاورد.»
سیپل در این خصوص توضیح میدهد، اسلامهراسی به برچسبی تبدیل شده كه راست افراطی استعمارگر در اسرائیل را با برتریطلبان سفیدپوست در ایالات متحده و جنبشهای هویتی در هند، مجارستان و دیگر نقاط جهان پیوند میدهد. آنقدر كه آنات بركو، نماینده كنست از حزب لیكود، در فوریه ۲۰۱۹ اشاره كرد: «آنها ممكن است یهودستیز باشند، اما در كنار ما هستند.» همین امر پیوند و اتحاد قدرتمندی را میان رهبران اسرائیل با جنبش مسیحیت انجیلی در سراسر جهان ایجاد كرده است: «در كتابم، شرح میدهم كه چگونه ارتش اسرائیل، از طریق روشهای بسیار پیچیده، بهتدریج سربازان جوان را به ارتكاب اعمال مجرمانه علیه فلسطینیها سوق میدهد. این اعمال روزانه توسط برخی از سازمانهای غیردولتی حقوق بشر اسرائیلی و روزنامه هاآرتص گزارش میشوند. اما این گزارشها، ذرهای جامعه یهودی سرزمینهای اشغالی را تحت تأثیر قرار نمیدهد. در درازمدت حتی شاهد تغییری فزاینده به سمت پذیرفتن این اقدامات و گنجاندن آنها در روند عادی این رژیم هستیم و شاهدیم شمار بیشتری از اسرائیلیها از اخراج گسترده فلسطینیها از كشورشان حمایت میكنند. برای ایجاد این تغییر باید كل جامعه را به این باور رساند كه دشمن هیولایی عاری از انسانیت است تا افرادی كه مرتكب جنایتها میشوند ذرهای احساس گناه نكنند. برای مثال در ژوئیه ۲۰۱۷، یك پسر فلسطینی ۱۶ ساله رنج كشیده كه قصد حمله با چاقوی آشپزخانه به سربازان اسرائیلی را داشت، از راه دور هدف شلیك قرار میگیرد و مجروح میشود؛ اما الور آزاریا، سرباز ۱۹ ساله صهیونیستی به مجروح كردن این نوجوان فلسطینی كه بیهوش در خون خود غلطیده بود راضی نمیشود، در كمال بیرحمی نزدیك پسربچه بیهوش میشود و اسلحه را روی سرش گذاشته و شلیك میكند. این اقدام سرباز اسرائیلی با موجی از اعتراض همراه شد و دادگاه نظامی او را فقط به هشت ماه حبس محكوم كرد. اما او پس از آزادی مدعی شد كه عملش مشروع بوده و در شرایط مشابه دوباره این اقدام را تكرار خواهد كرد. برای رسیدن به چنین طرز تفكری باید متقاعد شد كه شخصی كه عمداً جانش را میگیرید، انسان نیست یا با شما برابر نیست. در واقع، هیچ برابریای میان یهودیان اسرائیلی و اعراب فلسطینی وجود ندارد. آزاریا به خاطر قتلی خونسردانه و بدون هیچ تهدیدی، هشت ماه زندانی شد. عجیب اینكه دادگاه همین میزان مجازات (هشت ماه حبس) را برای عهد تمیمی، دختر ۱۶ ساله فلسطینی به جرم سیلی زدن به یك افسر اسرائیلی صادر كرد؛ چرا كه این نظامی صهیونیستی نیمهشب وارد خانهاش شده بود! وقتی چنین شرایطی عادی شود و به آن عادت كنید، قطعاً رنگ مشروعیت میگیرد و دلیلش از بین رفتن تمام قطبهای اخلاقی در این سرزمین است.»
سیپل درباره اینكه چرا جوامع یهودی فرانسوی و آمریکایی در قبال سرزمین اشغالی سیر تحولات یكسانی ندارند، میگوید: «از زمان جنگ ژوئن ۱۹۶۷، دو جامعه از بزرگترین جوامع یهودی سازمانیافته در ایالات متحده و فرانسه، قاطعانه از اسرائیل حمایت كردهاند؛ اما در طول دهه گذشته، شاهد سیر تحولات متضادی از این دو جامعه بودهایم كه در كتابم به آن پرداختهام. هر چه جامعه یهودیان فرانسه، از طریق نهاد مركزی خود، CRIF، بیشتر به حمایت بیقید و شرط از اسرائیل روی آوردهاند، جامعه آمریکایی بیشتر دچار تفرقه و رویگردانی از این رژیم شده است. این پدیده از زمان به قدرت رسیدن ترامپ پررنگتر شده است. در كل حمایت از اسرائیل برای یهودیان فرانسه، یا بهتر است بگوییم برای كسانی كه با CRIF همذاتپنداری میكنند، حیاتی و كاملاً وجودی به نظر میرسد. برای آنها، یهودی بودن، در درجه اول به معنای حمایت از اسرائیل است. برخی دوستان یهودی فرانسوی من به محض اینكه نام اسرائیل برده میشود، تمام قدرت تشخیص خود را از دست میدهند و كوچكترین انتقادی را نمیشنوند. برعكس، یهودیان آمریکایی كه از نظر عددی به اندازه اسرائیلیها (۶.۵ میلیون نفر) هستند، زندگی اجتماعی غیرمتمركز، مستقل و غنی دارند. این امر زمینه انتقاد از اسرائیلیها را در میان جوانان یهودی آمریکایی باز میکند و امروزه به طور فزایندهای نسبت به اسرائیل موضع تندی میگیرند. چهرههای برجسته یهودی علناً از سیاستهای نتانیاهو با عباراتی بسیار تند انتقاد كردهاند. انزواطلبی هویتمحور یهودیان اسرائیلی و ستایش بیحد و حصر آنها از ترامپ، آنها را منزجر میكند. به طور خلاصه، ما در ایالات متحده شاهد ظهور چیزی هستیم كه آمریکاییها آن را احیا و كشف مجدد دیاسپورا میدانند. یعنی آرزوی یك زندگی یهودی مستقل، جدا از پیوند با كشور اسرائیل.»
روایت زوال اخلاقی
مجله «نقد كتاب نیویورك» (New York Review of Books) درباره این كتاب مینویسد: «سیپل با لحنی تند و صادقانه، دنیای دیستوپیایی (پادآرمانشهری) یك حكومت قومسالار و غرق در سركوب سیستماتیك را كه دارای نفرت نهادینه نسبت به فلسطینیها هستند همراه با اقدامات جنایتكارانه روزانه آنها علیه مردم در سرزمینهای اشغالی برای ما به نمایش میگذارد. این نویسنده، رژیم استعمارگر و مستعمرهنشین اسرائیل را كه قاطعانه سر اشغالگری خود ایستاده، متهم میكند. سیپل مینویسد: «برخی یهودیان معتقدند با ایمان بزرگ شدهاند ولی به ایمانشان خیانت شده است. اتهامات این نویسنده به دلیل ملیتاش قدرت خاصی دارد.»
گاردین نیز كتاب «دولت اسرائیل علیه یهودیان» را دارای شفافیتی نادر و نگاهی تازه نسبت به سیاست اسرائیل دانسته و تأثیر آن بر یهودیان سراسر جهان را امری اجتنابناپذیر میخواند. به نوشته پاپ مترز، سیپل به شكلی مؤثر استدلال میکند كه در اسرائیل، زور بر قانون بینالمللی پیروز شده است و انتقادی پرشور از «چرخش به راست» اسرائیل از زمان جنگ شش روزه ۱۹۶۷ كه منجر به اشغال كرانه باختری و غزه شد، ارائه میدهد.
اوا ایلوز، نویسنده كتاب «پایان عشق: جامعهشناسی روابط منفی» معتقد است: «این كتاب اغلب مانند یك چاقوی جراحی بسیار دقیق روی پوست احساس میشود. ممكن است تیزی آن دردناك باشد، اما همیشه در خدمت بهبود خواننده قرار میگیرد. این یكی از تكاندهندهترین و دقیقترین روایتها از زوال اخلاقی یك جامعه پیچیده، بیرحم و آسیبپذیر است. سیلون سیپل در این كتاب نشان میدهد چرا یكی از مهمترین روزنامهنگاران فرانسه بوده و هست.»
ضدصهیونیست
سیلون سیپل، متولد 1947 روزنامهنگار و نویسنده برجسته فرانسوی و از یهودیان طرفدار مردم فلسطین است. ژاك پدر سیلون سیپل، مدیر آخرین روزنامه به زبان ییدیش در جهان بود، روزنامهای به نام Unzer Wort (كلام ما) در پاریس كه سال 1996 تعطیل شد. او همچنین بیش از 25 سال رهبر جنبش صهیونیستی كارگری بود. در واقع ییدیش یك زبان ژرمنی شرقی است كه توسط یهودیان اشكنازی در اروپای مركزی و شرقی تكامل یافت. سیلوین سیپل در بوردو و پاریس بزرگ شد و به زبانهای فرانسوی و ییدیش تسلط كامل داشت. در جوانی عضو یك گروه چپگرای صهیونیستی بود و پس از پایان دبیرستان به اسرائیل مهاجرت كرد؛ سپس به عنوان سرباز چترباز در ارتش اسرائیل خدمت كرد. در دانشگاه عبری اورشلیم تحصیل كرد و موفق به دریافت مدارك عالی در رشته های روابط بینالملل، جامعهشناسی و تاریخ معاصر شد.
او پس از 12 سال زندگی در اسرائیل، «كمكم» دریافت كه اخراج فلسطینیها و تصرف زمینهایشان جنایتی وحشیانه و تعمدی بوده است و به همین دلیل رویكردی ضدصهیونیست پیدا كرد. بویژه در سال ۱۹۶۹، زمانی كه دید اسرائیل برای اشاره به فلسطینیها از چه اصطلاحاتی استفاده میكرد، شوكه و خشمگین شد؛ چرا كه او را به یاد سیاست فرانسه در طول جنگ الجزایر میانداخت. او بهتدریج توسط برخی از دوستان قدیمیاش طرد شد و به فرانسه بازگشت. سیپل در اسرائیل به حزب ماتزپن، یك سازمان چپ افراطی ضدصهیونیستی پیوست.
او به روزنامه لوموند و سپس به كوریه اینترنشنال پیوست و در آنجا مدیر تحریریه بود. در سال 1998، هفتهنامه «كوریه اینترنشنال» را كه 5 سال در آن كار كرده بود، ترك كرد و به عنوان معاون رئیس بخش بینالملل و سپس سردبیر به لوموند بازگشت. او همچنین از سال 2007 تا 2013 خبرنگار این روزنامه در نیویورك بود. از فوریه ۲۰۱۴ نیز در حال همكاری باOrient XXI ، رسانهای مختص خاورمیانه به مدیریت آلن گرش است و مقالات مستند متعددی در مورد كشورهای مختلف عربی (مغرب و مشرق)، ایران، اسرائیل و صهیونیسم منتشر كرده است.
مواضع سیپل
در سال ۲۰۰۴، او در روزنامه لوموند در واكنش به اظهارات آریل شارون، نخستوزیر وقت اسرائیل كه از یهودیان فرانسه خواسته بود برای «فرار از یهودستیزی در فرانسه» به اسرائیل مهاجرت كنند، پاسخی كوبنده داد: «اگرچه یهودستیزی در فرانسه واقعیتی است كه مدتها از آن آگاه بودهایم، اما این كشور باید تضمین كند كه مبارزه با یهودستیزی با حمایت بیقید و شرط از اسرائیل مرتبط نباشد.»
در سال 2022، او كتاب «دولت اسرائیل علیه یهودیان» را منتشر كرد؛ كتابی كه در آن به سفر پدرش و خودش نگاهی میاندازد و تغییر ایدئولوژیكی را كه به باور او در اسرائیل رخ داده است، شرح میدهد. او همچنین استعمارگری و اشغالگری اسرائیل در سرزمینهای فلسطین را زیر سؤال میبرد و در این كتاب استدلال میکند كه اسرائیل به چیزی تبدیل شده است كه هیچ آرمانگرایی نمیتواند آن را تحمل كند؛ یك ابرقدرت كوچك، نژادپرست و ترسناك. او همچنین فاصلهها و مرز رو به رشد میان اسرائیل و جامعه یهودیان آمریکا را بهوضوح به تصویر میكشد.
نگاهی به آثار سیپل
این نویسنده برجسته و تحلیلگر توانا، علاوه بر انتشار مقالات تحلیلی فراوان در رسانههای مختلف فرانسویزبان، چندین كتاب ارزشمند را در كارنامه خود به ثبت رسانده است. از جمله آثار او میتوان به كتاب «دیوارکشی ها: جامعه اسرائیل در بنبست» اشاره كرد كه در سال 2006 توسط انتشارات دكوورت در پاریس منتشر شد و چهرهای واقعگرایانه از وضعیت اسرائیل را به نمایش گذاشت. كتاب دیگر او، «رویای جدید آمریکایی»، كه در سال 2015 از سوی انتشارات اتورومان منتشر شد. آثار سیپل به همینجا ختم نمیشود و كتاب «آزادی: وقتی ایالات متحده، بهرغم مقاومت داخلی قدرتمند، مهاجران را بهصورت دستهجمعی جذب میکند و از آنها سود میبرد، فرانسه آنها را طرد میکند و خود را از این فرصت محروم میسازد» در سال 2016 به رشته تحریر در آورد و توسط انتشارات دن كیشوت منتشر كرد. سپس كتاب «دولت اسرائیل علیه یهودیان»، را در سال 2020 منتشر كرد كه این اثر توسط ویلیام رودارمور به زبان انگلیسی ترجمه شده و به عنوان یك منبع معتبر در تحلیل سیاستهای تهاجمی اسرائیل شناخته میشود. نسخه جدید و جامعتری از این كتاب، تحت عنوان «دولت اسرائیل علیه یهودیان؛ پس از غزه»، نیز در سال 2024 به چاپ رسیده و در مجموعه «جیبی» انتشارات دكوورت منتشر شده است. در نهایت، او كتاب «روایت اوكراین برای كودكان» در سال 2022 را تألیف و توسط انتشارات مارتینی منتشر كرد.