محمدمیلاد شکیب
عضو انجمن هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال ایران

در جهان امروز که تهدیدات امنیتی هر روز پیچیده‌تر و غیرقابل پیش‌بینی‌تر می‌شوند، اهمیت پدافند غیرعامل برای کشورهایی مانند ایران بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. موقعیت ژئوپلیتیک حساس و تجربه‌هایی  ازجمله جنگ تحمیلی اخیر و حملات سایبری، باعث شده است پدافند غیرعامل به یکی از ارکان اصلی امنیت ملی تبدیل شود. اما آنچه این حوزه را متحول کرده، ورود فناوری‌های نوینی همچون هوش مصنوعی است؛ فناوری‌ای که حالا نه‌تنها در صنایع و زندگی روزمره، بلکه در قلب مدیریت بحران و امنیت کشور نقش‌آفرینی می‌کند.
 
کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها
پدافند غیرعامل در ایران با هدف کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها و جامعه در برابر تهدیدات بدون نیاز به جنگ مستقیم، طراحی شده است. حفاظت از نیروگاه‌ها، شبکه‌های ارتباطی، مراکز درمانی و حتی استتار و اختفای استراتژیک تأسیسات مهم با فناوری‌های روز، تنها بخشی از این راهبرد است. اما چالش‌هایی مانند فرسودگی زیرساخت‌ها، ضعف هماهنگی بین‌سازمانی و ظهور تهدیدات جدیدی مثل حملات سایبری و سلاح‌های هوشمند، ضرورت بهره‌گیری از ابزارهای نوین را دوچندان کرده است.در این میان، هوش مصنوعی توانسته با ورود به حوزه پدافند غیرعامل، افق‌های تازه‌ای رقم بزند. سامانه‌های پیش‌هشدار مبتنی بر شبکه‌های عصبی و یادگیری عمیق، داده‌های ماهواره‌ای و تحرکات دشمن را تحلیل می‌کنند و می‌توانند وقوع تهدید را با دقتی بالا پیش‌بینی کنند. پردازش زبان طبیعی نیز به کمک رصد ارتباطات دشمن و شناسایی کلیدواژه‌های نظامی‌و خرابکارانه در شبکه‌های اجتماعی و رادیویی آمده و دقت عملکرد بالایی دارد. همچنین سامانه‌های تشخیص نفوذ هوشمند، حملات سایبری پیچیده را شناسایی و پهپادهای خودران و شبکه‌های حسگر هوشمند هم مرزها را به‌صورت ۲۴ ساعته پایش می‌کنند.در بخش مهندسی دفاعی، شبیه‌سازی مقاومت سازه‌ها با یادگیری ماشین و بهینه‌سازی مکان‌یابی پناهگاه‌ها با الگوریتم‌های ژنتیک، امکان ساخت پناهگاه‌هایی با مقاومت و کارایی بالا را فراهم کرده است. این فناوری‌ها با دقتی بالا، نقش مهمی‌در مدیریت بحران و کاهش تلفات دارند. حتی در زمان وقوع بحران، روبات‌های امدادگر با دوربین‌های چندطیفی، بازماندگان را شناسایی می‌کنند و شبکه‌های توزیع هوشمند، منابع را به شکل بهینه به مناطق آسیب‌دیده تخصیص می‌دهند.
 
چالش‌های پدافند غیرعامل در ایران
با وجود تلاش‌های گسترده برای به‌کارگیری هوش مصنوعی در پدافند غیرعامل ایران، این مسیر با موانع و چالش‌های جدی روبه‌روست. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، نیاز به زیرساخت‌های فناورانه پیشرفته است؛ توسعه هوش مصنوعی بدون دسترسی به ابررایانه‌ها، تجهیزات پردازشی قوی مانند GPUها و همچنین فضای ابری مناسب، عملاً امکان‌پذیر نیست و در حال حاضر کشور با محدودیت‌های جدی در این زمینه مواجه است. علاوه بر آن، کمبود داده‌های آموزشی واقعی و باکیفیت، یکی دیگر از موانع اساسی است؛ چرا که سیستم‌های هوش مصنوعی برای عملکرد مؤثر، نیازمند حجم عظیمی‌از داده‌های دقیق و به‌روز هستند و جمع‌آوری، پاک‌سازی و یکپارچه‌سازی این داده‌ها به‌ویژه در حوزه‌های حساس دفاعی، بسیار دشوار است.از سوی دیگر، آسیب‌پذیری سیستم‌های هوشمند در برابر حملات سایبری و تهدیدات ترکیبی سایبری-فیزیکی، نگرانی‌های جدی امنیتی ایجاد می‌کند.
 
راهکارهای کلیدی
برای عبور از این موانع، توسعه زیرساخت‌های بومی‌مانند اینترنت ملی، راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات و استفاده از پلتفرم‌های ارتباط جمعی داخلی اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که این اقدامات می‌تواند کنترل و حکمرانی ملی بر فضای سایبری را تقویت کند و وابستگی به سرویس‌های خارجی را کاهش دهد. ایجاد بانک‌های داده یکپارچه و امن، به‌کارگیری پروتکل‌های امنیتی ویژه و رمزنگاری پیشرفته و همچنین آموزش نیروی انسانی متخصص از دیگر راهکارهای کلیدی است که باید به‌صورت جدی دنبال شود. علاوه بر این، تدوین مقررات و چهارچوب‌های قانونی مناسب برای مدیریت هوش مصنوعی، حفاظت از حریم خصوصی و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، از الزامات حیاتی در این مسیر به شمار می‌رود.
 
یک ضرورت استراتژیک
درنهایت باید گفت که ادغام هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید با پدافند غیرعامل نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی استراتژیک برای ایران به شمار می‌رود. عبور موفقیت‌آمیز از این چالش‌ها مستلزم اراده ملی، سرمایه‌گذاری هدفمند، همکاری میان دستگاه‌های مختلف و ارتقای فرهنگ و آگاهی عمومی‌نسبت به اهمیت پدافند غیرعامل و فناوری‌های نوین است. تنها با چنین رویکردی می‌توان از ظرفیت‌های هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید به‌عنوان ابزاری راهبردی برای افزایش تاب‌آوری و امنیت کشور بهره‌برداری کرد. توسعه زیرساخت‌های بومی‌و آموزش نیروی انسانی، می‌تواند ایران را به یکی از کشورهای پیشرو در حوزه هوش مصنوعی دفاعی تبدیل کند.