مریم شهبازی
روزنامه‌نگار

  تولد روایتگر سرکش
ژان تولی (Jean Teulé) در دورانی که سختی‌های پس از جنگ جهانی دوم هنوز در فضای خانه‌ها و کوچه‌ها حضور داشت و سیطره افسانه‌های بومی و روایت‌های تلخ همچنان مشهود بود، ۲۶ فوریه ۱۹۵۳ در شهر لوتِ منطقه‌ لورن فرانسه متولد شد. ژان با کودکی‌ای محصور میان کارناوال صدای قطار و بوی چوب نم‌کشیده، خیلی زود با جهان پر رمز و رازِ مرگ و شوخی تلخِ حیات آشنا شد؛ جهانی که بعدها سرشت اصلی تمامی آثار او را شکل داد.
پیش از شروع نویسندگی، تولی ذوق و استعداد خود را در کارتون و تصویرگری عینیت بخشید. اولین شهرتش از سال‌ها همکاری با یکی از هفته‌نامه‌های چپ‌گرای فرانسوی به دست آمد، جایی که طرح‌ها و کاریکاتورهایش برای سالیان متمادی با لحنی شیطنت‌آمیز و انتقادی درآمیخت.
فعالیت‌های مطبوعاتی، تولید برنامه‌های تلویزیونی و ساخت فیلم‌های مستند، از تولی یک شخصیت مولتی‌رسانه‌ای ساخت اما در نهایت اشتیاق به کلمات، او را به جهان نوشتن کشاند. وی سال 1990 پای در مسیر ادبی گذاشت و یک سال بعد اولین رمانش، «رنگین‌کمان برای رمبو» را منتشر کرد تا نشان دهد آنچه در ذهن او می‌گذرد، فراتر از خطوط و شوخی‌های بصری، روایتی چند لایه از حقیقت مضحک زندگی بشر است. مرگ ژان تولی در ۱۹ می ۲۰۲۲ بر اثر بیماری، نقطه‌ پایانی بود بر زیست نویسنده‌ای که هیچ‌گاه از خندیدن به سیاهی زندگی، ابایی نداشت.

طعنه به وقایع تکان دهنده
آثار تولی، اغلب آینه‌ای در برابر اضطراب بشر و مضحکه‌های روزگارند. او نه با سنگینی اندیشه‌های فلسفی، که با لحن عوامانه و شوخ‌طبعی گزنده، بشر معاصر را به سخره می‌گیرد. در رمان‌هایش، مرگ و فروپاشی بنیان خانواده و اجتماع، همان‌قدر حضوری ملموس دارند که پوچی، بی‌هدفی و دلقک‌وارگی انسان‌ها.
تولی را باید وارث نویسندگان طنزپرداز تلخ‌اندیشی چون رومن گاری دانست اما او جهانی‌تر و امروزی‌تر به مرگ می‌خندد. او در گفت‌وگو با رسانه‌ها بارها اذعان کرده مضامین رمان‌هایش با شور وحشتناکی از عشق و مرگ درمی‌آمیزند و طنز سیاهش، هم از دل تاریخ و هم از خیابان‌های پاریس و شهرهای محقر فرانسه، ‌زاده می‌شود.

جهان‌بینی تولی؛
میان مرگ و خنده
جهان رمان‌های تولی، فضایی میان کابوس و لطیفه‌های دردناک است. شخصیت‌های آثارش اغلب از طبقات فرودست یا حاشیه‌نشین جامعه‌اند؛ انسان‌هایی درگیر روزمرگی، گرفتار تردید و مضحکه پوچی. ریشه این جهان‌بینی را باید در ترکیب ذاتی ژان تولی از طنز فرانسوی و واقعیت‌گرایی تاریک جست‌وجو کرد؛ نگاهی که از سنت رمان‌نویسی قرن نوزدهم فرانسه (بالزاک، استاندال) و شوخ‌طبعی گزنده ادبیات معاصر (بوریس ویان) ناشی می‌شود. به گفته منتقدان فرانسوی، همچون «ونسان مونتنی» تولی هنری بی‌مانند در مواجهه با غمگین‌ترین موضوعات انسانی دارد؛ آنها را بی‌هیچ دخل و تصرف عاطفی روایت می‌کند تا خواننده، خود بازتاب طنز تلخ هستی را لمس کند. او تلخی و خنده را همزمان به تصویر می‌کشد و مخاطب را میان اندوه و شوخی، معلق نگاه می‌دارد. نکته قابل تأمل آن که تولی هرگز ادعای روشنفکری نداشت؛ او واژه‌ها را از خیابان و زیست روزمره وام می‌گرفت و گزندگی حقیقت را با چاشنی طنز، به مخاطب می‌خوراند.

از فرانسه تا جهان
 از کتاب تا سینما
ادبیات ژان تولی، با وجود برخورداری از ریشه‌های فرانسوی و حال و هوای بومی آثارش، مرزهای کشورش را درنوردیده است. آثارش به بیش از ۲۰ زبان ترجمه شده و نه‌ تنها در بازار کتاب اروپا، بلکه در بسیاری از کشورهای آسیایی نیز، مخاطبان وفادار خود را یافته است. شهرت جهانی تولی، علاوه بر فروش بالای آثارش، به اقتباس‌های متعدد سینمایی و تئاتری نیز پیوند خورده است. «مغازه خودکشی»، نه تنها به قالب یک انیمیشن سینمایی موفق درآمده، بلکه الهام‌بخش ده‌ها اجرا و برداشت کارگردانان تئاتر در کشورهای مختلف شده است. از نمونه‌های داخلی آن نیز می‌توان به اقتباسی اشاره کرد که با کارگردانی حسین نصیری در عمارت هما به روی صحنه رفته است. رمان «خر زهره» نیز در فرانسه نسخه سینمایی موفقی دارد.

مشهورترین آثار تولی
مرور کارنامه ادبی تولی، نشان از تنوع مضمونی اما وحدت در ساختار روایی دارد. از اولین رمانش «رنگین‌کمان برای رمبو» Rainbow pour Rimbaud (۱۹۹۱) که با طنزی تلخ زندگی آرتور رمبو (شاعر فرانسوی) را بازتصویری کرد، تا رمان‌های بعدی همچون «قوانین جاذبه» و «موسیو مونتسپان» همگی نگاهی به جهان سراسر حیرت و هولناک انسان امروز دارند. اما سه اثر بیش از سایرین  شهرت جهانی و استقبال فراگیر یافته‌اند.
مغازه خودکشی (Le Magasin des Suicides): معروف‌ترین رمان تولی، حکایت خانواده‌ای استثنایی است که کسب‌وکاری عجیب دارند؛ مغازه‌ای برای فروش ابزار خودکشی! جهانی فروپاشیده، انسان‌هایی که زندگی را مذبوحانه تحمل می‌کنند و کنایه‌هایی تند و تیز به فرهنگ مصرف‌گرایی و یأس جمعی، شاکله‌ این اثر خواندنی هستند. تلخی و طنز سیاه، «مغازه خودکشی» را به یکی از شاخص‌ترین آثار ادبیات فرانسه در دو دهه گذشته بدل کرده است. این رمان نه‌ فقط در فرانسه بلکه در کشورهای دیگر هم سروصدای زیادی به پا کرد. اقتباس کارتونی «پاتریس لوکونت» در ۲۰۱۲ با همان نام نیز بیش از پیش، تولی را به چهره‌ای جهانی بدل ساخت؛ اثری که جشنواره‌های متعدد و نقدهای مختلف را به خود اختصاص داد.
آدم‌خواران (Mangez-le si vous voulez): ایده اصلی رمان «آدم خواران» برگرفته از اتفاقی هولناک اما واقعی در سال  1870 است؛ روستاییانِ فرانسوی تحت جنون جمعی، مردی را به اتهام خیانت، زنده‌زنده می‌درند و می‌خورند. تولی با لحنِ گزنده و خونسرد، ریشه‌های هولناک خشونت جمعی و پوچی ظرفیت‌های انسانی را واکاوی می‌کند. این رمان، تابلوی تراژدی و کمدی دوچندان است و طنز سیاه تولی در اوج خود می‌درخشد.
خر زهره (Fleur de Tonnerre): منبع الهام‌بخش خلق این رمان، داستانی حیرت‌انگیز با محوریت شخصیت تاریخی الن ژگادو است؛ زنی که در قرن نوزدهم در منطقه برتانی فرانسه، به قتل صدها نفر متهم شد.
تولی با روایتی سرشار از عطش مرگ و لذت، زندگی و جنایات این زن را بازنمایی می‌کند، اما در پشت هر صفحه، دغدغه پرسش از ماهیت شر و پوچی ارزش‌ها را القا می‌کند. رمان روایتی از تولد تا مرگ قهرمان خویش است و تسلط تولی بر زبان طنز سیاه، هر صحنه‌ای را بدل به کابوس-کمدی می‌کند. رمان
 «خر زهره» در فرانسه جایزه‌های مهمی مانند جایزه Maison de la Presse را از آن خود کرد.
ویژگی «خر زهره»، عینیت‌بخشی تاریخی و جذابیت شخصیت اصلی آن است که تولی با حساسیت بی‌نظیر بومی و روان‌شناسانه، آن را روایت کرده است.
 حتی در جایی که مخاطب میان مرز همدلی و وحشت می‌ماند و گاه از خنده به گریه پناه می‌برد  و این راز موفقیت جهانی تولی نیز هست؛ نویسنده‌ای همیشه در حال رقصیدن با مرگ، در لبه‌ تیغِ بین تراژدی و طنز.

رمان‌های تولی در ایران
در کشورمان هرچند آثار تولی  با اندکی تأخیر به دست مخاطبان رسید، با این حال، سبک نگارش و محتوای جهانی آثارش، محبوبیت زیادی برای او در میان نسل جوان و دانشجویان برجا گذاشته است؛ بویژه از آن رو که آثارش را می‌توان نقدی گویا بر اضطراب و هراس نسل کنونی دانست. تا امروز، سه عنوان از رمان‌ها و آثار او در ایران منتشر شده و چند اقتباس نمایشی نیز به اقتباس از آثارش به روی صحنه رفته‌ است.
 معرفی تولی به مخاطبان ایرانی ابتدا با ترجمه احسان کرم‌ویسی از «مغازه خودکشی» و پس از آن ترجمه‌اش از رمان«آدم‌خواران» صورت گرفت که هر دو کتاب از سوی نشر چشمه منتشر شدند. البته پس از پرفروش شدن این دو کتاب، ناشران دیگر هم باشتاب سراغ ترجمه آنها رفتند که حاصلی جز انتشار کتاب‌هایی بی‌کیفیت با ترجمه‌های ضعیف نداشت. طی ماه‌های اخیر نشر چشمه رمان «خر زهره» را نیز با ترجمه سوگول فراهانی منتشر کرده‌ است. آثار تولی سبب شده حس وحشت و شوخی سیاه تولی برای علاقه‌مندان ادبیات جهان در کشورمان نیز ملموس شود. خبر خوب برای مخاطبان ایرانی آثار تولی این است که بر اساس اعلام نشر چشمه، طی ماه‌های آینده قرار است ترجمه یکی دیگر از آثار شاخص او منتشر شود؛ اتفاقی که می‌تواند موجی تازه از استقبال و بحث پیرامون جهان‌نگری تولی را به راه اندازد.
 
جهان پس از تولی
با گذشت دو سال از مرگ ژان تولی، بازتاب و اثربخشی آثارش همچنان ادامه دارد؛ تأثیری که خلأ آن در برخی آثار ادبی جهان امروز به چشم می‌خورد. او جهان را همانگونه که بود با همه‌ ترس‌ها و خنده‌هایش  روایت کرد و در نهایت، مرگ، همچون شخصیت‌های داستان‌هایش، بی‌هیچ قاطعیت و توضیحی سراغش آمد.
استقبال از ترجمه فارسی سه رمان شاخص تولی، نشان‌دهنده میل جامعه به مواجهه‌ صریح‌تر با بحران‌های انسانی و اضطراب‌های تلخ است؛ آن‌هم در روزگاری که حقیقت، چندان شوخی‌بردار نیست.