تلاش برای جلوگیری از انقراض یک گربه سان ناب ایرانی
یوزهای آفریقایی به سمنان می رسند؟
سازمان حفاظت محیطزیست برای ادامه نسل یوزپلنگ ایرانی در اسارت، چارهای ندارد جز آنکه به سراغ یوزهای نر آفریقا برود. «سعید یوسفپور» مدیرکل حفاظت محیطزیست سمنان به «ایران» میگوید: «تعداد یوزهای نر شناختهشده در طبیعت ایران آنقدر کم است؛ که اصلاً نمیتوان روی زندهگیری نر یوز از طبیعت حساب کرد.» حسابوکتابهای او میگوید تنها دو یوز نر در میان یوزهای شناسنامهدار کشور قرار دارند. شینا انصاری رئیس سازمان حفاظت محیطزیست کشور چندی پیش تعداد یوزهای آسیایی در جهان را ۱۷ فرد اعلام کرد. یوسفپور احتمال میدهد در نهایت ۳۰ فرد یوزپلنگ در ایران وجود داشته باشد. ایران آخرین زیستگاه سریعترین گربهسان جهان در میان ۴۴ کشور آسیایی است.
زهرا کشوری
دبیر گروه زیستبوم
تعداد یوزهای در اسارت
آذر، توران، دلبر و ابریشم، چهار یوز مادهای هستند که سرنوشت آنها را از طبیعت ایران جدا کرد و به پروژه تکثیر در اسارت در توران آورد.
از میان این 4 فرد ماده، سن «دلبر» بالاست و همین محدودیت سنی او را از پروژه تکثیر کنار میگذارد. او اولین یوز مادهای بود که وارد پروژه تکثیر در اسارت شد. سازمان حفاظت محیطزیست یوز نری به نام «کوشکی» را از میاندشت خراسان شمالی به تهران آورد و دلبر را هم از سمنان به پارک پردیسان برد. دلبر و کوشکی همخانه شدند تا از رهگذر جفتگیری آنها نسل یوز ایرانی در اسارت ادامه یابد. پروژه موفق نبود. سازمان حفاظت محیطزیست تصمیم گرفت پروژه تکثیر در اسارت را از تهران به سمنان ببرد. آنجا «ایران» و «فیروز» جفت شدند. جفتگیری آنها موفقیتآمیز بود. آن دو، صاحب سه توله یوز نر شدند اما هر سه از دست رفتند. سه توله یوز نری که اگر زنده میماندند میتوانستند با ابریشم، توران و آذر نسل یوز ایرانی را در اسارت ادامه دهند. بسیاری مرگ تولههای ایران و فیروز را نتیجه عمل سزارین میدانند. تولهها با نقص عضو به دنیا آمدند. آن سزارین به گفته «حسن اکبری» معاون وقت محیط طبیعی پردیسان، باعث شد که یوز مادر تولههایش را هم به عنوان فرزند نپذیرد. یکی از تولهها در بدو تولد از دست رفت. توله دوم را به گفته بسیاری شیردهی اشتباه کارشناسان کشت.
ایران، شانس مادر شدن ندارد
سازمان حفاظت محیطزیست هم هرگز به این سؤال که آیا سزارین ایران اشتباه بود یا نه پاسخ نداد؟ هر سه توله با نقص عضو به دنیا آمدند. پیروز با مشکلات متعدد گوارش، ریه، استخوانبندی و اسکلت تا ده ماه دوام آورد. او به یکی از شناختهشدهترین یوزهای ایران در میان افکارعمومی کشور تبدیل شد. دامپزشکان و کارشناسان علت مرگ او را نارسایی کلیه اعلام کردند. حسن اکبری هم به رسانهها گفت که پیروز یک تکه پلاستیک را خورده است. آن زمان که فیروز و ایران به سوگ دو فرزند خود نشستند، این گمانهزنی به افکارعمومی رسید که سزارین شانس دوباره مادر شدن را برای همیشه از «ایران» گرفته است. این موضوع هم هرگز به صورت شفاف از سوی سازمان حفاظت محیطزیست اعلام نشد اما نمونهگیری خون، اسپرم و سونوگرافی و عکسبرداری از اندامهای تولیدمثل فیروز و ایران در مرکز تحقیقات و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در ذخیرهگاه زیستکره توران در شرق استان سمنان از وضعیت باروری نامناسب یوز نر و احتمال پایان بارداری ایران خبر میدهد.
یوسفپور میگوید: «کیفیت اسپرم فیروز مطلوب نیست. شاید دلیل بینتیجه ماندن جفتگیری ایران و فیروز وضعیت اسپرم فیروز باشد که کیفیت لازم برای تشکیل جنین را ندارد.»
تعداد کم نرها
پروژه تکثیر یوز برای ادامه مسیر نیاز به «یوز» نر دارد اما یوسفپور زندهگیری یوز نر را کاملاً مردود میداند. مشاهدات میدانی میگوید یک یوز نر به نام فقه در یوزکنام وجود دارد. یک یوز نر هم به نام «فراز» در توران وجود دارد. کارشناسان چشم امید به یک یوز دیگر به نام «هیوا» دارند. آنها ابتدا به این نتیجه رسیدند که هیوا یوزی ماده است اما به گفته یوسفپور برخی از کارشناسان بر اساس رفتارهای او ماده بودنش را زیر سؤال بردند.
مدیرکل حفاظت محیطزیست سمنان میگوید که او و کارشناسان سازمان حفاظت محیطزیست و کارشناسانی خارج از این مجموعه، عکسهای هیوا را بررسی کرده و به این نتیجه رسیدهاند که هیوا ممکن است «نر» باشد اما این گفتوگوها به نتیجه واحدی نرسیده و در نهایت آنها هیوا را فردی با جنسیت نامشخص اعلام کردند. دلیل آنها برای نر بودن هیوا، گستردگی و پراکندگی حضور اوست. البته یوسفپور میگوید: «در یوزهای ماده هم ممکن است چنین رفتاری دیده شود اما نرها درگیرترند.» او میگوید: «منطقی است که نمیتوان هیچ کدام از یوزهای نر (فقه و فراز) را برای تکثیر در اسارت زندهگیری کرد.»
توله یوزهای استقلالیافته
کجا هستند؟
یوسفپور موضوع توله یوزهایی را که به سن استقلال رسیدهاند پیش میکشد و میگوید: «براساس آماری که به من دادهاند طی بیش از دو دهه گذشته، چیزی نزدیک به 200 یوز به سن استقلال رسیدهاند اما هیچ اطلاعی از سرنوشت آنها بعد از استقلال در دست نیست.»
او دلیل این بیاطلاعی را فقدان امکانات پایش در بعضی ایستگاهها میداند و میگوید: «اگر بخواهیم مثل گذشته تنها به آنچه در طبیعت داریم، اکتفا کنیم ممکن است که یوز را در اینجا هم مثل زیستگاههای جنوبی در یزد و اصفهان از دست بدهیم. یعنی یوزها به شکلی که نمیدانیم، محو شوند. چون سالیان سال است که یوز در زیستگاههای جنوبی مشاهده نشده.»
به اعتقاد او در زیستگاههای جنوبی{بر اساس آنچه میدانیم} انقراض یوز اتفاق افتاده است.
مدیرکل حفاظت محیطزیست سمنان، این شرایط را مهمترین دلیل برای رفتن به سمت انتخاب گونه فراجمعیتی برای تکثیر در شرایط نیمه طبیعی (اسارت) میداند و میگوید: «وجود یوز پلنگ نر با کیفیت مطلوب اسپرم در سایت تکثیر ضرورت دارد.»
او اعتقاد دارد که اگر گونه نر وارد سایت نشود، پروژه تکثیر در شرایط نیمه طبیعی با شکست روبهرو میشود. یوسفپور میگوید: «شرایط توران، آذر و ابریشم هم به گونهای نیست که بتوانند به طبیعت برگردند. بنابراین بخشی از سرمایههای ژنتیکی یوزپلنگ و تعداد محدودی هم که در اختیار داریم از دست خواهد رفت.»
یوسفپور روی موفقیتآمیز بودن تکثیر در اسارت در پارک ملی توران تأکید میکند و میگوید: «ایران و فیروز جفتگیری کردند، ایران آبستن شد و سه تا توله به دنیا آمد. بنابراین پروژه تا آنجا موفقیتآمیز بود، چون با همان تعداد کم یوزپلنگی که در اختیار داشتیم تولیدمثل موفقیتآمیز بود. بعد از آن اتفاقاتی افتاد که موضوع تکثیر در اسارت را تحت شعاع قرار داد. یعنی این دو سالی که پروژه به نتیجه نرسیده، تحت تأثیر همین مسائل بود. بعضی از دوستان میگویند که پروژه تکثیر در اسارت شکست خورده است، در صورتی که راه، راه درستی بوده، مسیر، مسیر درستی است. در خوشبینانهترین حالت به نظر نمیرسد که تعداد یوزهای کشور بیشتر از 30 فرد باشد. بنابراین شرایط بسیار بحرانی است و یکی از گزینههای روی میز طبیعتاً تکثیر در اسارت است.»
احتمال مخالفت کارشناسان
او روی نقطه حساسی انگشت میگذارد و پیشبینی میکند که انتشار آن ممکن است با واکنشهای بسیاری از سوی کارشناسان حوزه محیط زیست و حیات وحش روبهرو شود. یوسفپور میگوید: «موضوعی که شاید خیلیها از بیان آن واهمه دارند این است که ما باید به سمت ورود زیرگونههای دیگر یوزپلنگ از جمله یوزپلنگ آفریقایی برویم.» او میگوید: «رفتن به سمت گونه فراجمعیتی بحثی است که کارشناسان زیادی روی آن حساسیت دارند، چون بحث اختلاف ژنتیکی وجود دارد و اینکه ما باید بتوانیم خلوص ژنتیکی را حفظ کنیم.»
یوسفپور تأکید میکند: «وقت برای حفظ یوزپلنگ اندک است و دقایق برای تصمیمگیری مهم هستند. بنابراین باید تصمیم شجاعانهای گرفته شود.»
تعطیلی 12 پاسگاه محیطبانی
در سمنان
یوسفپور برای آنکه شرح دهد زادآورترین زیستگاه یوزپلنگ ایرانی (پارک ملی توران) با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم میکند، کمبود نیروی انسانی را مثال میزند و از آن به عنوان یک فاجعه یاد میکند. او تأکید میکند: «اینکه میگوییم فاجعه، غلو و اغراق نمیکنم. واقعاً شرایط نامساعد است. چرا؟ چون همین الان دوازده پاسگاه محیطبانی در استان سمنان به خاطر کمبود نیرو تعطیل است.» او وسعت پارک ملی توران را یک میلیون و 300 هزار هکتار(دومین ذخیرهگاه زیستکره وسیع جهان) اعلام میکند که هر شبانهروز دوازه نفر از آن حفاظت میکنند و میگوید: «واقعاً قابل تصور نیست که بخواهیم چنین منطقهای با این وسعت را با دوازده نفر پوشش دهیم.»
چالش شترها
یوسفپور تعداد بالای شتر را از جمله چالشهای توران برمیشمرد و تعداد غیررسمی شترها را 20 هزار فرد اعلام میکند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سمنان روی پایش مستمر پارک ملی توران تأکید میکند و میگوید: «نیاز است که محیطبانها به طور مداوم آنجا حضور داشته باشند تا اگر شتری وارد توران شد آن را از منطقه خارج کنند.»
به گفته او شترها هم پوشش گیاهی منطقه را از بین میبرند و منابع محدود آبی را استفاده میکنند. یوسفپور شترها را رقیب گونههای گیاه خوار منطقه که طعمههای یوزپلنگ(مثل آهو) هستند، معرفی میکند و حضور دام و سگها را یکی دیگر از چالشهای جدی توران برمی شمرد.
یوسفپور روی خرید سامانههای عرفی منطقه از دامداران تأکید میکند و میگوید: «خرید سامانهها، کنترل سگها، بحثهای فرهنگ سازی، معیشت مردم محلی، گسترش گردشگری پایدار، تقویت زیستگاهها، مدیریت منابع آبی، حفظ پوشش گیاهی، آموزش جوامع محلی، تسهیلگری، و... نیاز به اعتبار مالی و نیرو دارد.»
گرد و غبار به یوزپلنگها رسید
یوسفپور بحث بیابانزایی در محدوده توران را مطرح میکند و میگوید: «کنترل بیابانزایی، پیشگیری و کنترل کانونهای مولد گرد و غبار در محدوده توران از جمله مسائلی است که حتماً باید به آن توجه شود.»
این کارشناس به کریدور محور عباس آباد- میامی اشاره میکند که ایمنسازی آنها یکی از مطالبات قدیمی فعالان حوزه محیط زیست است و میگوید: «در ایمنسازی این مسیر کارهای خوبی انجام گرفته است. مثلاً مشکل روشنایی و فنس کشی محدوده کمی از این مسیر انجام شده است.» او از نصب دوربین کنترل سرعت در مسیر تردد یوز در توران خبر میدهد و روی لزوم ایمنسازی زیستگاه «خوش ییلاق» تأکید میکند. به گفته او، محیطبانان چندی پیش در این زیستگاه یوزپلنگ دیدهاند.
یوسفپور از ثبت حضور یوزپلنگ در استان گلستان خبر میدهد و میگوید: «چالشهای زیستگاه «خوش ییلاق» مدیریتی است و حفاظت از این زیستگاه و حفاظتگاه خصوصی یوزکنام نیاز به منابع مالی زیادی دارد.»
او روی تأمین طعمه یوزپلنگ از استانهای همجوار که از نظر ژنتیکی با گیاه خواران توران نزدیک هستند، تأکید و همکاری استانهای دیگر را مقدمه انجام این کار مهم میداند.
به اعتقاد مدیرکل سمنان، حل مسائل و چالشهای توران نیازمند ورود جدیتر سازمان حفاظت محیط زیست است چون حل آنها فراتر از توان سمنان است.
او بقای یوز را در گرو تأمین نیروی انسانی میداند و میگوید: «تمام دستگاهها از جمله مجلس شورای اسلامی، قوه قضائیه، مجموعه دولت اعم از وزارت راه و ترابری، وزارت نیرو، سازمان منابع طبیعی کشور، سازمان وزارت جهاد کشاورزی، سازمان امور عشایر، سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان اداری استخدامی باید برای کمک به یوز به میدان بیایند.»
محیط زیست دستگاه هدیه بگیر شد
یوسفپور روی جذب کمکهای مردمی برای مدیریت زیستگاه یوز تأکید میکند و میگوید: «میدانید که سازمان حفاظت محیط زیست طبق قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، از دریافت کمکها و هدایای نقدی و غیرنقدی منع شده بود.
خوشبختانه در ضوابط اجرایی بودجه سال 1402 و 1403 این مانع برداشته شده و ما الان میتوانیم در قالب کمکهای نقدی از این ظرفیت استفاده کنیم. ما چند پیش در شورای برنامهریزی استان مصوب کردیم که بتوانیم از ظرفیت مسئولیت اجتماعی شرکتها و کمک خیرین به صورت مستقیم استفاده کنیم.»
یوسفپور به نقل از رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس میگوید که سمیه رفیعی هم چندی پیش اعلام کرد که محیط زیست جزو دستگاههای هدیه بگیر شده است. یعنی براساس قانون میتواند هم هدایای نقدی دریافت کند و هم هدایای غیر نقدی.» یوسفپور وضعیت یوزپلنگ را اورژانسی میخواند و میگوید: «هر لحظه ممکن است که حضور یوزپلنگ در ایران به پایان برسد. بنابراین نیاز به یک اقدام فوری ملی دارد.»