کارشناسان در گفتوگو با «ایران» رویکرد حمایتی کشورهای عربی از مذاکرات هسته‌ای را بررسی کردند
اجماع منطقه‌ای برای کاهش تنش‌ها
در حالی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، سفر خود به خاورمیانه را آغاز کرده است در سوی دیگر منطقه، «فیصل بن فرحان»، وزیر خارجه عربستان، بی‌‌سروصدا اما معنادار از مذاکرات حساس تهران و واشنگتن حمایت کرد. او ابراز امیدواری کرد که این گفت‌و‌گوها به نتایج مثبتی ختم شود؛ جمله‌ای کوتاه اما در بزنگاهی تاریخی که معنایی قابل تأمل در خود دارد. در پشت این موضعگیری تحرکاتی جریان داشت که از سوی سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در بحبوحه چهارمین دور از مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا از ریاض تا دوحه و ابوظبی انجام شد. عراقچی پس از دور جدید گفت‌و‌گوها در اظهارنظری تأمل‌برانگیز گفت: «بسیار علاقه‌مند هستیم که یک تفاهم منطقه‌ای نسبت به مذاکرات به وجود بیاید». او تاکید کرد: «تهران و ریاض، دو قدرت بزرگ و گاه متخاصم غرب آسیا حالا به این جمع‌بندی رسیده‌اند که می‌توانند با همکاری، امنیت منطقه را تضمین کنند.»
زمینه این تحول هم داخلی بود و هم بین‌المللی. در تهران، دولت جدید با ریاست پزشکیان بر سر کار آمد که پیام اولیه‌اش، بهسازی در شیوه تعامل با جهان بود. همزمان، خاورمیانه نیز شاهد تحولاتی شتاب‌زده و بعضاً پیش‌بینی ناپذیر شده است.
حکمرانان سعودی می‌کوشند از ائتلاف‌های سنگین و پرهزینه گذشته خارج شوند و با نگاهی تازه به معادلات نوین منطقه‌ای، دوست و دشمن را از نو تعریف کنند. در این مدل جدید، ایران دیگر یک تهدید نیست؛ بلکه می‌تواند رقیبی باشد که اختلافات با او قابل مدیریت است.
شماری از کارشناسان منطقه‌ای در گفتوگو با «ایران» تأکید می‌کنند که «برخلاف دوره‌های گذشته شاهد سطحی بی‌سابقه از همراهی سیاسی کشورهای عربی منطقه با ایران هستیم.» آنها می‌گویند: «شاید بتوان گفت کشورهای عربی از سال‌ها تنش، یک درس مهم آموخته اند: در خاورمیانه، هیچ راهی به صلح نمی‌رسد مگر از مسیر تفاهم. حالا در میانه تحولات سریع، مذاکرات ایران و آمریکا نه فقط پرونده‌ای هسته‌ای، بلکه بازتابی از فصل جدیدی در روابط منطقه‌ای ست؛ فصلی که اگر به درستی نوشته شود، شاید سرآغاز داستانی متفاوت در خاورمیانه باشد.»
حمایت از گفتوگو سازنده‌تر از تقابل
صباح زنگنه، کارشناس باسابقه مسائل خاورمیانه در تحلیل تغییر مواضع کشورهای عربی نسبت به مذاکرات ایران و آمریکا به تحولی بنیادین در نگاه منطقه‌ای و بین‌المللی اشاره می‌کند. او در گفت‌وگویی با نگاهی واقع‌بینانه، تغییر رفتار سیاسی کشورهایی چون عربستان را ناشی از شرایط جدید جهانی و منطقه‌ای می‌داند که آنها را به سوی حمایت از روند گفتوگو و تعامل سوق داده است.
زنگنه می‌گوید: «تحولات عمیق و سهمگینی که در سطح جهان و منطقه در حال وقوع است، دیگر اجازه نمی‌دهد کشورها همچون گذشته با بی‌تفاوتی یا مواضع سلبی نسبت به گفت‌وگوهای مؤثر برخورد کنند. امروز بازیگران عربی منطقه، از جمله عربستان سعودی، به این جمع‌بندی رسیده‌اند که حمایت از گفت‌وگوی ایران و آمریکا، به‌مراتب سازنده‌تر از ادامه تقابل و درگیری است.»
او با اشاره به همزمانی مذاکرات تهران - واشنگتن با سفر اخیر ترامپ به منطقه می‌افزاید: « در چنین موقعیتی، اعلام آمادگی برای حمایت از گفتوگو، نه تنها به معنای همراهی با روندی مثبت و کاهش تنش‌هاست، بلکه نشان‌دهنده درک کشورهای عربی از اهمیت این تحولات در سرنوشت سیاسی و اقتصادی آنهاست. این بار، برخلاف دوره‌های گذشته که برخی کشورها مخالفت علنی با مذاکرات داشتند، شاهد سطحی بی‌سابقه از همراهی سیاسی هستیم.» زنگنه تأکید می‌کند که این چرخش در موضع عرب‌ها، بویژه عربستان، تحت‌تأثیر تغییر راهبردی در سیاست خارجی آمریکاست: «دعوت ترامپ برای گفتوگو، با شعار توقف درگیری‌ها و حرکت به‌سوی صلح همراه شده است. این رویکرد جدید، برای کشورهای منطقه فرصتی فراهم کرده تا به جای رفتارهای انفرادی و واکنشی، به شکلی هماهنگ وارد عرصه دیپلماسی شوند. نپیوستن به این روند، می‌تواند آنها را در معرض فشارهای مضاعف اقتصادی، سیاسی و رسانه‌ای قرار دهد.»
به باور زنگنه، کشورهای عربی با هدف جلوگیری از آسیب‌دیدن منافع ملی خود و همچنین ارتقای جایگاه‌شان در ترتیبات جدید منطقه‌ای، تلاش می‌کنند با حمایت از مذاکرات ایران و آمریکا، از انزوای راهبردی پرهیز کنند و با همسویی بیشتر، نقش فعال‌تری در آینده منطقه ایفا کنند. او در پایان خاطرنشان می‌کند: «این روند تازه، اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری نوعی اجماع نسبی منطقه‌ای بر مبنای منافع مشترک شود.»
وقتی گفت‌وگوهای ایران و آمریکا
دیگر تهدید نیست
رضا صدرالحسینی، کارشناس ارشد مسائل منطقه در گفتوگو با «ایران» با اشاره به شرایط متفاوت امروز جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با سال‌های گذشته، بر تغییر چشم‌انداز منطقه‌ای و بین‌المللی نسبت به جایگاه ایران تأکید می‌کند. او می‌گوید: «بی‌تردید وضعیت فعلی ایران، منطقه و حتی نظام بین‌الملل، با آنچه در دهه‌های پیشین شاهد بودیم، تفاوتی بنیادین پیدا کرده است.» صدرالحسینی معتقد است که یکی از دلایل اصلی تغییر رویکرد کشورهای عربی بویژه عربستان سعودی نسبت به ایران، در روابط رو به ترمیم و گسترش دو سال گذشته نهفته است. او می‌افزاید: «تعاملات رسمی و پی‌درپی ایران و عربستان، توانسته بسیاری از ابهام‌ها و سوءتفاهم‌ها را از میان بردارد. وقتی تنش کاهش پیدا می‌کند، طبیعتاً فضا برای گفتوگو و همکاری هموار می‌شود و همین امر باعث شده دشمنان مشترک این دو کشور نتوانند همچون گذشته در منطقه نقش‌آفرینی کنند.»
او به رفت‌‌وآمدهای دیپلماتیک اخیر میان مقامات دو کشور اشاره می‌کند و بر تأثیر آن در تحولات منطقه‌ای تأکید دارد: «ثمرات رفت‌‌وآمدهایی را که در ماه‌های اخیر صورت گرفته، امروز می‌بینیم. حتی در جریان سفر ترامپ به منطقه نیز نشانه‌هایی از تأثیر این تحولات در رفتار بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی قابل مشاهده بود. اگرچه ترامپ همچنان لحن خصمانه‌ای علیه ایران داشت، اما فضای عمومی منطقه دیگر به نفع سیاست‌های ضد ایرانی تنظیم نشده است.»
صدرالحسینی در ادامه به اهمیت دیپلماسی فعال و منطقه‌‌محور ایران اشاره کرده و آن را یکی از ارکان موفقیت در این دوره می‌داند: «اعتمادسازی با همسایگان، رویکرد مبتنی بر احترام متقابل و تأکید بر ثبات منطقه‌ای باعث شده حتی کشورهای عربی نیز به این درک برسند که گفت‌وگوهای ایران و آمریکا، تهدید نیست بلکه فرصتی برای تنفس سیاسی در منطقه است.» او در پایان خاطرنشان می‌کند: «اکنون بیش از هر زمان دیگری، زمینه برای توسعه و تعمیق روابط منطقه‌ای ایران فراهم شده است. کشورهای عربی به این جمع‌بندی رسیده‌اند که مذاکره میان ایران و آمریکا می‌تواند به کاهش تنش‌ها، تقویت امنیت و ثبات منطقه و در نهایت به نفع همه کشورها باشد. این نگاه نو، نتیجه یک تغییر محاسبه و تجربه‌اندوزی مشترک از گذشته است.»
تحول در محاسبات امنیتی و اقتصادی
قاسم محبعلی، دیپلمات پیشین و تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه، در تحلیل تحولات تازه در مواضع عربستان نسبت به مذاکرات ایران و آمریکا می‌گوید: «شرایط امروز منطقه و نظام بین‌الملل با آنچه در سال ۲۰۱۵ شاهد بودیم، کاملاً دگرگون شده است.» او در گفت‌وگویی روایت‌گونه، از تفاوت چشمگیر مواضع ریاض در دوره جدید سخن می‌گوید؛ تفاوتی که خود را به‌وضوح در موضعگیری آشکار عربستان در حمایت از مذاکرات هسته‌ای ایران در بحبوحه سفر اخیر دونالد ترامپ به منطقه نشان داد؛ رفتاری که در تناقض با سال‌های گذشته است، زمانی که عربستان و برخی دیگر از بازیگران عربی از منتقدان اصلی روند گفت‌وگوهای ایران و غرب به شمار می‌رفتند.
محبعلی با ترسیم تصویری از گذشته می‌گوید: «در سال ۲۰۱۵، همزمان با مذاکرات برجام، فضای منطقه‌ای متأثر از بهار عربی، دچار تلاطم شدیدی بود. ایران و عربستان درگیر پرونده‌های گوناگون منطقه‌ای مانند یمن، سوریه و بحرین بودند و مناسبات دوجانبه‌شان به کلی قطع شده بود.
در آن زمان، کشورهای عربی اساساً ایران را یک تهدید تلقی می‌کردند و همین تصور آنها را در جبهه مخالف توافق قرار می‌داد.» اما امروز به گفته محبعلی، معادلات تغییر کرده است: «عربستان سعودی اکنون در حال پیگیری پروژه جاه‌طلبانه‌ای برای گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد توسعه‌محور است. این استراتژی ایجاب می‌کند که آرامش و ثبات منطقه‌ای حفظ شود، چرا که بی‌ثباتی نظامی و تهدیدات امنیتی، مانعی بزرگ بر سر راه سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی خواهد بود.» او با اشاره به تغییر اولویت‌های سیاست خارجی عربستان می‌افزاید: «دیگر نگاه ریاض به منطقه مبتنی بر رقابت امنیتی صرف نیست.
عربستان در حال حاضر، بیش از تقابل، به همکاری فکر می‌کند و تلاش دارد خود را در قالب یک بازیگر اقتصادی و متعادل در منطقه بازتعریف کند.» محبعلی همچنین به نقش تغییرات در سیاست خارجی ایران و تعاملات جدید جمهوری اسلامی اشاره می‌کند: «ایران نیز دیگر آن بازیگر سال ۲۰۱۵ نیست.
امروز تهران با احیای مناسبات منطقه‌ای، از جمله نزدیکی با ریاض، در حال بازیگری فعال‌تر و منعطف‌تر است. طبیعی است که این رفتار، موجب اعتمادسازی در طرف مقابل می‌شود.» او در نهایت به یک عامل مهم دیگر نیز اشاره دارد: «نباید فراموش کرد که عربستان همواره با جمهوری‌خواهان آمریکا رابطه نزدیک‌تری داشته است. حال که ترامپ دوباره به صحنه بازگشته، عربستان احساس می‌کند مسیر توافق از منظر جمهوری‌خواهان واقع‌بینانه‌تر و ملموس‌تر از گذشته است. در نگاه عربستانی‌ها، مذاکره ایران با ترامپ – برخلاف دموکرات‌ها یا اروپایی‌ها – ممکن است به توافقی عملیاتی‌تر ختم شود.» محبعلی در پایان تأکید می‌کند: «تغییر فضای منطقه‌ای و تحول در محاسبات امنیتی و اقتصادی بازیگران کلیدی، زمینه‌ساز حمایت بی‌سابقه کشورهای عربی، بویژه عربستان، از مذاکرات ایران و آمریکا شده است؛ تغییری که می‌تواند معادلات دیپلماسی منطقه را وارد
مرحله‌ای تازه کند.»
