دیپلماسی محیط زیست می‌تواند کشورهای همسایه را ترغیب به همکاری محیط زیستی کند
گرد و غبارهای خارجی به تهران می‌رسد
زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم
آنجا هم باران نیامد. خشکسالی مثلث جغرافیایی اردن، سوریه و عراق را گرفت و دودش به چشم خوزستانی‌ها رفت. لرستانی‌ها را به سرفه انداخت. ایلامی‌ها را به بیمارستان کشاند. آنقدر ادامه داد تا آسمان زنجان هم کدر شد. محمدطالب حیدری، کارشناس ارشد هواشناسی و رئیس اسبق سازمان هواشناسی کردستان و کرمانشاه هم در گفت‌و‌گو با «ایران» خبر خوبی ندارد. او می‌گوید که این موج گرد و غبار که به دنبال خشکسالی‌ها از سمت عراق، سوریه، اردن، عربستان و... به ایران آمد حالا حالاها قرار نیست دست از سر آسمان ایران بردارد.
او کانون ریزگردهایی را که آسمان ایران را قرمز کردند غرب عراق و شرق سوریه می‌داند و می‌گوید: «طوفان‌هایی که ما را اذیت می‌کند، منطقه‌ای بین اردن، سوریه و عراق است. این منطقه کانون تشکیل غبار است. معمولاً در این فصل جهت باد، شمال غربی است. یعنی غبارها به وسیله ناپایداری و صعود گردابی هوا بالا می‌روند.»
او در پاسخ به این سؤال که چرا در چند سال گذشته گرد وغبار‌ها از سمت عراق و سوریه و... به ایران نمی‌آمد هم می‌گوید: «هر سالی که زمستان در منطقه مثلثی بین سوریه، عراق و اردن بارندگی نسبتاً مناسبی داشته باشد خاک سفت می‌شود و با وزش هر بادی بلند نمی‌شود. ولی در سال‌هایی که بارندگی در طی زمستان نداریم، چون زمستان هوا گرم است، تابش آفتاب سطح خاک را از هم می‌گسلد و سطح خاک را برا ی بلند شدن آماده می‌کند. در بهار سیستم‌های جوی ناپایدار ظاهر می‌شوند و این طوفان خاک سه تا چهار هزار متر صعود می‌کند و همراه با جریانات فوقانی به سمت ایران می‌آید. البته آسمان کرکوک، سلیمانیه، بغداد و... را هم اشغال می‌کند.»
او وسعت حضور این گرد و غبارها را در سوریه زیاد نمی‌داند و می‌گوید: «گاهی نیز تا ده درصد از این گرد و غبارها به سمت ترکیه می‌رود. در نیمه اول فصل بهار جهت باد غالب شمال غربی -جنوب شرقی است، یعنی غبارها را مستقیم به سمت خوزستان می‌برد. اصلاً غبارها را در خوزستان یا شمال بوشهر جا می‌دهد. گاهی اوقات تا استان فارس هم می‌رود. ولی در نیمه دوم بهار جهت غربی می‌شود و به سمت استان‌های کردستان، کرمانشاه، همدان و تهران می‌رود. معمولاً در نیمه اول بهار تهران و نیمه شمال ایران را نمی‌گیرد.»
او می‌گوید: «ولی در نیمه دوم بهار اگر جریان ریزگردها ادامه پیدا کند(که شواهد از ادامه آن خبر می‌دهد) باید منتظر گرد و غبارهای بدتری بود. چون الان وزش باد در عرض 24 ساعت آن طوفان را در منطقه وسیعی پخش می‌کند و خیلی اذیت کننده نمی‌شود. ولی در نیمه دوم بهار وزش باد در محل کانون‌های گرد و غبار قوی است اما در منطقه ایران ضعیف است. وقتی به ایران می‌رسد آرام آرام روی سر شهرها نشست می‌کند.»
او راه‌حل اصلی حل معضل ریزگردهای خارجی را در نتیجه تحقیقات دانشگاهی در دیپلماسی محیط زیست می‌داند: «باید در سطح دیپلماسی ایران، عراق، سوریه، عربستان، اردن وترکیه به یک راه‌حل برسند.»
او البته این موضوع را هم یادآوری می‌کند که گرد و غبارهای منطقه بیش از هر کشوری ایران را اذیت می‌کند و می‌گوید: «چون کشورهای عربی کشاورزی قابل ملاحظه‌ای ندارند ولی بخش عمده گندم ایران از خوزستان تأمین می‌شود و باغات، صیفی جات و گندم خوزستان و کرمانشاه آسیب می‌بیند.» حیدری می‌گوید: «برای مثال گرد و غبار اجازه نمی‌دهد که دانه گندم پر بشود و تو خالی رشد می‌کند. هر سالی که ما گرد و غبار داریم وزن و حجم گندم‌ها کمتر می‌شود.»
رایزنی‌های منطقه ای
ایران در سال‌های گذشته تلاش کرد تا گفت‌و‌گو را از سطح منطقه به جهان بکشاند، شاید از رهگذر این اقدامات و رایزنی‌ها، راه‌حلی برای ریزگردهایی که بیش از هر کشوری ایران را تهدید می‌کند پیدا کند.
ایران و کشورهای همجوار مثل عراق و سوریه پیش از این، تفاهم‌های بسیاری را امضا کرده بودند اما به گفته علی محمد طهماسبی، دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار به نقطه‌ای که بتواند ریزگردها را حل کند، منجر شد.
آن زمان کارشناسان ایرانی این احتمال را می‌دادند ورود یک سازمان و نهاد بین‌المللی باعث شود تا 15 کشور همسایه که سالانه نزدیک 150 تن ریزگرد را به ایران وارد می‌کنند پای کار بیایند. تفاهم‌های منطقه این شرایط را ایجاد نکرد. چون برای مثال به دلایل مختلفی از جمله جنگ در افغانستان، شرایط سیاسی عراق، خالی از سکنه بودن صحرای قره قوم در ارمنستان و... باعث شد تا حل معضل ریزگردها که جهت آن به سمت ایران است، در اولویت این کشورها نباشد. از سوی دیگر ترکیه با ابرپروژه‌های بزرگ سدسازی روی دجله و فرات باعث افزایش کانون‌های ریزگرد در عراق می‌شود. «محمد طالب حیدری»، کارشناس ارشد هواشناسی و رئیس اسبق سازمان هواشناسی کردستان و کرمانشاه اعتقاد دارد اگر کانون‌های ریزگرد عراق حل شود بخش اعظم ریزگردهای خارجی تثبیت می‌شوند.
دیپلماسی محیط زیست
ایران در دولت شهید ابراهیم رئیسی راه‌حل را در ورود یک سازمان بین‌المللی دانست. ایجاد یک صندوق بین‌المللی و یک سازمان جهانی محیط زیست از جمله پیشنهادهای ایران برای این معضل جهانی و منطقه‌ای بود.
ایران یک کنفرانس منطقه‌ای با حضور ۱۱ کشور منطقه و تعدادی دستگاه بین‌المللی و یک کنفرانس بین‌المللی دیگر با حضور حدود ۵۰ کشور و ۱۵ نهاد بین‌المللی را برگزار کرد. نشست جهانی گرد و غبار هم با حضور کشورهای مختلف در تهران و در سال 1402 برگزار شد. «علی محمد طهماسبی»، می‌گوید که ایران در ششمین مجمع محیط زیست ملل متحد در«نایروبی» تشکیل یک کنوانسیون در خصوص مقابله با گرد وغبار در کنوانسیون بین‌المللی را پیشنهاد داده است اما از آنجا که تشکیل کنوانسیون‌ها برای کشورهای توسعه‌یافته آمریکایی و اروپایی و استرالیا ایجاد تعهدات مالی می‌کند با تشکیل شدن آن موافقت نشد.
به گفته او صندوق محیط زیست هم با همین واکنش روبه‌رو شد. البته به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران در تقویم جهانی، ۱۲ جولای هر سال به عنوان روز جهانی مقابله با طوفان‌های ماسه و گرد و غبار تعیین و در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد. طهماسبی اعتقاد دارد که همچنان باید دیپلماسی محیط زیست در جریان باشد تا بتوان همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی را دنبال کرد.
