زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

 شروع طرح
طرح کاشت یک میلیارد درخت سال 1402 کلید خورد. آن روز «عباس نوبخت» رئیس وقت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در گفت‌و‌گو با «ایران» اعلام کرد، طرح نیاز به 18 میلیارد تومان اعتبار دارد. او البته در پاسخ به این سؤال که آب مورد نیاز طرح را با توجه به کم‌آبی کشور از کجا تأمین می‌کنید هم دست روی وجود 146 ‌هزار رودخانه کشور گذاشت و به «ایران» گفت: «وزارت نیرو گفته است که منابع طبیعی می‌تواند برای اجرای این طرح، از منابع آبی 146 ‌هزار رودخانه جاری استفاده کند.» این بخش از حرف‌های او با انتقاد کارشناسان آشنا با منابع آبی کشور روبه‌رو شد. از جمله «حنیف‌رضا گلزار» کارشناس ارشد خاک و آب، گفت: «وزارت نیرو می‌داند که بر اساس داده‌های سال آبی 1394، حجم رواناب‌های سطحی کشور به طور میانگین با کاهش 44 درصدی روبه‌رو شده است. از سال 1394 به این سو نیز کشور جز سال 1398 درگیر خشکسالی‌های گسترده بوده که خشکیدن زاینده‌رود و بسیاری از رودخانه‌های دائمی دیگر و پر نشدن دریاچه سدهای کشور، خود گواهی بر این مدعاست.»
گلزار آمار قابل تأمل دیگری هم داد: «از داده‌های ریز آماری درباره کاهش حجم رواناب‌های سطحی کشور که بگذریم، عدد 146 هزار رودخانه‌ای که از شرایط لازم برای تأمین آب مورد نیاز طرح کاشت یک میلیارد نهال برخوردارند نیز محل پرسش و واکاوی است؛ چرا که با استناد به دانشنامه «رود‌ها و رودنامه‌های ایران» که توسط انتشارات «گیتاشناسی» منتشر شده، کل رودخانه‌های فصلی و دائمی کشور 2500 رشته گزارش شده است. با این وصف می‌توان دریافت که شمار رودخانه‌های کشور در این طرح نزدیک به 60 برابر بزرگنمایی شده است!»
گلزار به «ایران» گفته است: «بیان این داده‌ها از سوی سازمان مجری کاشت یک میلیارد نهال و در کنار آن استناد به انجام اقدام‌هایی همانند برخی کشور‌های نه‌چندان پیشرو برای توجیه ضرورت این اقدام در کشورمان، از همان ابتدا این اقدام را با چالش‌ها و پرسش‌های زیربنایی روبه‌رو ساخته بود که آیا مطالعه و بررسی همه‌جانبه‌ای برای این کار بزرگ انجام شده یا فقط قرار است به گفت‌و‌گوهای رسانه‌ای ختم شود؟ با اینکه نزدیک به دو سال از بیان و اقدام عملی در این‌باره می‌گذرد، اما هنوز مقدار آب مورد نیاز برای آبیاری این تعداد نهال، سال‌های آبیاری، مدار آبیاری و مهم‌تر از آن چگونگی فراهم ساختن آب مورد نیاز مشخص نیست و این یکی از مهم‌ترین چالش‌های این اقدام است.» او گفت: «یک برآورد ساده می‌گوید که اگر هر اصله نهال در طول سال به طور میانگین 200 لیتر آب نیاز داشته باشد و هر نهال کاشته شده هم در نگاهی خوشبینانه فقط دو سال آبیاری شود، حجم آبی معادل 400 میلیون مترمکعب (دو برابر حجم کل سد امیرکبیر کرج)، بر مصرف آب کشور افزوده خواهد شد.»
 
 نگاه واقع‌بینانه‌تر
به نظر می‌رسد، «علی تیموری» واقع‌بینانه‌تر از مدیران قبلی با ماجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت برخورد می‌کند و می‌گوید: «‌این طرح ممکن است در چهار سال به سرانجام نرسد.» او حتی گفت: «ممکن است این یک میلیارد در 5 سال کاشته شوند.» اما این موضوع را هم گفت که اگر پول و اعتبار در اختیار سازمان متبوع باشد ممکن است طرح زودتر به سرانجام برسد.

چشم‌انتظار دستگیری خیران
تیموری هم مثل باقی مدیران خود که در حوزه‌های مختلف روی کمک‌های خیرین، مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و کارخانه‌ها بویژه در حوزه صنایع و معادن حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند، در به سرانجام رساندن این طرح در سال‌های آتی روی گرفتن کمک‌های نقدی غیردولتی، مردمی و خیرین تأکید کرد. تیموری شرکتی در کرمان را مثال زد که 3400 هکتار از زمین‌های خود در اطراف شرکت را به کاشت درخت اختصاص داده و آبی که مصرف می‌کند پساب شهر کرمان است.
تیموری درباره اقدامات انجام گرفته هم گفت: «از ابتدای سال 1402 که پروژه کاشت مردمی یک میلیارد درخت شروع شده، بیش از 200 نهالستان در سطح کشور که قبلاً فعال نبودند و کارایی نداشتند برای تولید نهال فعال شده است.» او با استناد به آمارهای استانی در سال 1402 گفت: «توانستیم با زراعت چوب در سطح کشور، تولید نهال‌های مثمری که از ناحیه معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی داده شده و در نهایت کاشت نهال در مراتع و عرصه‌های طبیعی، حدود 240 میلیون اصله نهال را در سطح کشور تولید کنیم.»
به گفته او، امسال 165 میلیون اصله نهال تولید شده که بخش خصوصی و شرکت‌ها در بخش مسئولیت اجتماعی 50 درصد تولید نهال در سال 1403 را به عهده داشته‌اند.
او همچنین اعتقاد دارد که با کاشت یک میلیارد درخت می‌توان سرانه فضای سبز را تغییر داد. تیموری گفت: «سرانه فضای سبز در کشور 1700 متر برای هر نفر است که متوسط دنیا 5 هزار و 200 متر است.
ما در پایان سال 1389 باید سرانه فضای سبز را به 2500 متر می‌رساندیم، اما متأسفانه همان وضعیت سابق را داریم. با پروژه کاشت نهال در کشور می‌توانیم این سرانه را افزایش دهیم، مهم این است که اجرا و پیشبرد این طرح، جزو ارزیابی مدیران ما در سطح کشور است.»
او از تولید 165 میلیون اصله نهال در سال 1403 دفاع کرد اما گفت: «ما ظرفیت تولید بیشتر را هم داریم، اما اعتباراتی که در حوزه دولت باید اختصاص یابد بسیار مهم است.» تیموری حرف آخر را هم زد و گفت: «در سال گذشته 4 درصد از اعتبار 90 میلیارد تومانی را به ما اختصاص دادند.»
 
ایستگاه بی‌پولی
سازمان منابع طبیعی در همه این دهه‌ها در ایستگاه بی‌پولی متوقف مانده است؛ سازمانی که اعتبار سالانه آن کمتر از اعتبار ساخت یک سد است که آن اعتبار هم معمولاً صرف پرداخت حقوق کارکنانش می‌شود. تفاوت دیگری هم با سدسازی و پروژه‌های انتقال آب دارد؛ طرح‌های آبخیزداری، آبخوان‌داری و درختکاری طرح‌های کوچکی است با درآمد کم. بنابراین پیمانکاران سدسازی را به آبخیزداری و آبخوان‌داری ترجیح می‌دهند. هرچند مدیران این طرح همواره یادآوری کرده‌اند که باید شرایط اقتصادی دولت را هم در نظر گرفت اما همه چیز شرایط اقتصادی دولت نیست.