یادداشت
فقدان نقشه راه منسجم در مسیر همکاری‌های اقتصادی خزر
بهادر زارعی
استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران
ســــــومین مجمـــــع اقتصادی خزر در حالی دیروز با انتشار بیانیه پایانی در تهران به کار خود پایان داد که عمده محورهای این بیانیه معطوف به همکاری‌های اقتصادی و تجاری بود. متن این بیانیه موید این مطلب است که ایران و کشورهای پیرامون خزر حداقل در عرصه نظری به این جمع‌بندی رسیده‌اند که استفاده از ظرفیت‌های بازاریابی و منابع کشورهای همسایه، یک رکن اساسی برای رشد اقتصادی محسوب می‌شود. منطقه خزر با حضور پنج کشور (ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان) یک ظرفیت اقتصادی مهم را برای ایران فراهم کرده و می‌توان از آن به عنوان دروازه‌ای برای حضور فعال در منطقه‌ای که از آن با عنوان قلمرو تاریخی و فرهنگی ایران یاد می‌شود، بهره برد. علاوه بر مرزهای زمینی ایران با ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به عنوان 2 کشور برخوردار از خزر، این پهنه آبی فرصت همکاری اقتصادی ایران با قزاقستان و روسیه را ایجاد کرده است. این موضوع از این جهت حائز توجه است که در اطراف این منطقه، حدود 400 میلیون نفر زندگی می‌کنند که یک بازار هدف بزرگی برای کشوری که پتانسیل تولید کالا و ارائه خدمات را دارد محسوب می‌شود.
اما فقدان یک نقشه راه منسجم و عدم عبور از دیدگاه‌های سنتی درباره تبدیل شدن ایران از یک واحد امنیتی به یک واحد اقتصادی سبب شده تا ظرفیت توسعه همکاری با کشورهای پیرامون خزر همانند دیگر کشورهای همسایه مغفول بماند یا حداقل به طور ناقص مورد استفاده واقع شود. واقعیت امر این است که هرقدر که در اعصار پیشین، داشتن همسایگان کمتر به معنای امنیت بیشتر تلقی می‌شد.
امروزه اما هرچه تعداد همسایگان بیشتر باشد، فرصت‌های اقتصادی، رشد، شکوفایی و امنیت افزایش می‌یابد و ایران به عنوان یکی از منحصر به‌فردترین کشورها که از طریق مرزهای آبی و خاکی خود با 15 کشور روابط همسایگی دارد باید از این ظرفیت حداکثر بهره را ببرد. بزرگ‌ترین ثروت ایران، همسایگان آن هستند، اما متأسفانه، ایران هنوز به یک واحد اقتصادی یکپارچه تبدیل نشده است و پس از جنگ تحمیلی، با وجود تأکیدات مقام معظم رهبری بر خصوصی‌سازی، این هدف به طور کامل محقق نشده است. می‌توان گفت که بخش خصوصی پیشران راهبرد اقتصادی ایران در خزر خواهد بود.
در حال حاضر، ایران بین 20 تا 25 میلیون تن کالا تولید می‌کند، در حالی که کارشناسان اقتصادی معتقدند این میزان باید به 200 میلیون تن افزایش یابد. با این میزان تولید، دیگر نیازی به صادرات نفت نخواهد بود. اما یکی از لوازم اصلی برای نیل به این هدف توسعه و تقویت بخش خصوصی برای رونق تولید و تأمین زیرساخت مناسب حمل و نقل از جمله خطوط ریلی و دریایی خزر- عمان برای اتصال به روسیه و قزاقستان در شمال ایران برای رسیدن به کشورها و منطقه آسیای میانه و قفقاز و همکاری با هند و چین از طریق اقیانوس هند است.
شرایط جغرافیایی ایران این امکان را برای ما فراهم کرده تا با کمترین هزینه حمل‌و‌نقل، سهم خود از بازارهای هدف در آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی و روسیه را بازتعریف و تصاحب کنیم و با توجه به تحمیل بیش از 3500 تحریم علیه روسیه نباید این فرصت اقتصادی بسیار بزرگ را نادیده گرفت. دولت باید تمام تلاش خود را برای ارتقای بخش خصوصی و تولید کالاهای مورد نیاز بازارهای هدف معطوف کند. لازمه این امر در گام اول تغییر نگاه از رویکرد امنیتی به رویکرد اقتصادی است. بر این اساس ایجاد یک واحد اقتصادی منسجم و شناخت نیاز بازارهای پیرامونی، امری ضروری است و بخش خصوصی باید در چهارچوب کلان سیاست ایران در جغرافیای آسیای مرکزی دیده شود.
آنچه مسلم است، مسیر تقویت و به کارگیری بخش خصوصی برای رونق اقتصادی کشور تجربه‌ای موفق و آزموده شده در سراسر جهان با تمامی رویکردها و نظریات اقتصادی جهان غرب و شرق است و از آنجا که ایران در عرصه ارائه خدمات فنی مهندسی و کالاهای کشاورزی تجربه قابل قبولی دارد، سرمایه‌گذاری در این عرصه برای ورود به بازارهای کشورهای خزر گام مقدماتی محکمی خواهد بود. چه اینکه در بیانیه خزر نیز در رابطه با همکاری‌ها حول صنعت نفت و گاز تأکید شده است.
