چشم‌انداز تحقق مشارکت راهبردی ایران و ترکمنستان در دولت چهاردهم
امید رحیمی
کارشناس مسائل آسیای مرکزی
اگر چه نام ترکمنستان کمتر از همسایگان دیگر در فضای رسانه‌ها و گفتمان‌های سیاسی جمهوری اسلامی ایران مطرح است، اما می‌توان این کشور را بنا بر دلایل مختلف یکی از همسایگان راهبردی ایران در نظر گرفت. ترکمنستان تنها همسایه ایران است که در محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران تقریباً هیچ سطحی از تهدیدات امنیتی از جانب آن متوجه کشور نیست و در واقع امن‌ترین و امنیت‌سازترین همسایه ایران در طول سال‌های اخیر بوده است. ایران و ترکمنستان یک وابستگی متقابل ژئواکونومیکی به یکدیگر داشته، به نحوی که این کشور دروازه دسترسی ایران به بازارهای آسیای مرکزی و بخش‌هایی از روسیه و چین است و از طرفی ایران، کوتاه‌ترین و سریع‌ترین مسیر دسترسی به آب‌های آزاد برای ترکمنستانِ محصور در خشکی است. همچنین ایران و ترکمنستان در حوزه‌هایی همچون واردات و سوآپ گاز طبیعی همکاری‌های راهبردی را آغاز کرده و از این حیث منافع همکاری دو کشور در این حوزه نه‌تنها در تهران و عشق‌آباد، بلکه در کشورهای همسایه نیز قابلیت بازتولید دارد. در عین حال ایران و ترکمنستان در حوزه فرهنگی نیز ارتباطات عمیقی دارند که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به مختومقلی فراغی که اصلی‌ترین چهره ملی و مطرح ترکمنستان است و زادگاه و آرامگاه کنونی وی نیز در ایران است، اشاره کرد که به تنهایی عامل سطح بالایی از همکاری‌های دوجانبه بوده است. از این حیث، ترکمنستان معمولاً به عنوان مقصد نخستین سفرهای رؤسای‌جمهور ایران قرار می‌گیرد؛ شهید رئیسی پس از ریاست‌جمهوری، در دومین سفر خارجی خود در آذر سال 1400 به عشق‌آباد سفر کرد. دکتر پزشکیان نیز پس از سفرهای خارجی به عراق و قطر، اکنون ترکمنستان را به عنوان سومین مقصد سفرهای خارجی خود تعیین کرده است.
در جریان این سفر، چند محور و موضوع مهم از جمله در حوزه‌های سیاسی و امنیتی، اقتصادی و تجاری و البته فرهنگی و اجتماعی می‌تواند در دستور کار طرفین قرار بگیرد. نخستین حوزه، سیاسی و امنیتی است. روابط ایران و ترکمنستان در سال‌های 1395 تا 1400 با برخی چالش‌ها مواجه شد که تأثیرات عمیقی بر حوزه‌های دیگر داشت. با این حال با روی کار آمدن دولت سیزدهم این روابط از طریق حل‌و‌فصل برخی چالش‌های سیاسی دوجانبه در حوزه تعاملات گازی و موضوعات دیگر برطرف شد و پس از آن شاهد توسعه روابط سیاسی با سفرهای متقابل مقامات عالی‌رتبه دو کشور بودیم. در ابتدای آغاز به کار دولت چهاردهم نیز نشانه‌هایی از این روابط قابل مشاهده است. در مراسم بزرگداشت شهادت آیت‌الله رئیسی، قربانقلی بردی‌محمداف، رهبر ملی ترکمنستان و رئیس خلق مصلحتی، به عنوان عالی‌ترین مقام رسمی این کشور برای عرض تسلیت به تهران سفر کرد. در مراسم تحلیف دکتر پزشکیان نیز یک هیأت عالی‌رتبه از ترکمنستان به رهبری رشید مرداف، وزیر خارجه و معاون نخست‌وزیر این کشور به تهران سفر کردند. به فاصله کوتاهی پس از آن در شهریور سال جاری هم شاهد سفر مجدد قربانقلی بردی‌محمداف، رهبر ملی ترکمنستان به تهران بودیم. این تعاملات متقابل نشانگر سطح بالای تعاملات دوجانبه در سطح سیاسی است. در عین حال در حوزه امنیتی نیز همکاری‌های مشترکی در مورد افغانستان و برخی موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای وجود دارد. به طور ویژه دو کشور چشم‌اندازهای مشترکی در قبال افغانستان بویژه برقراری ثبات و امنیت در این کشور خواهند داشت.
در حوزه اقتصادی و ژئواکونومیک به نظر می‌رسد فرصت‌ها و محورهای همکاری بسیار بیشتر است. دو کشور اقدامات مهمی برای بازیابی مبادلات تجاری حدوداً 2 میلیارد دلاری که در گذشته داشتند، صورت داده‌اند. در فرآیند بازیابی مبادلات تجاری پس از پاندمی کرونا اقدامات متقابلی صورت گرفته و مبادلات تجاری دو کشور از 155 میلیون دلار در سال 1399 به 485 میلیون دلار در سال 1402 رسیده است. در حوزه صادرات گاز هم به نظر می‌رسد علاوه بر مذاکرات دوجانبه برای واردات گاز طبیعی به ایران از دو خط لوله در خانگیران و کردکوی که ظرفیتی بالغ بر 30 میلیارد مترمکعب در سال دارد، فرصت‌های سوآپ گاز به جمهوری‌آذربایجان، ترکیه و عراق در حال گسترش است. در صورت توسعه این تعاملات گازی منطقه‌ای، ایران می‌تواند به یک هاب گازی مهم برای صادرات ترکمنستان و تأمین نیاز کشورهای همسایه تبدیل شود. همچنین چشم‌اندازهای مشارکت شرکت‌های خدمات فنی و زیرساختی ایران در پروژه‌های ترکمنستان، یکی از حوزه‌هایی است که می‌تواند در این چهارچوب مورد توجه طرفین قرار بگیرد. ترکمنستان و ایران همچنین در حوزه ترانزیت با حضور در پلتفرم‌های بین‌المللی همچون کریدور بین‌المللی شمال-جنوب و نیز موافقتنامه عشق‌آباد، پتانسیل‌های زیادی برای توسعه همکاری‌ها خواهند داشت.
سومین حوزه همکاری دو کشور، فرهنگی-اجتماعی است. مختومقلی فراغی به عنوان یکی از مشاهیر مشترک ایران و ترکمنستان، قابلیت‌های منحصربه‌فردی در حوزه فرهنگی دارد که تولیدات مشترک بویژه در حوزه سینما و تلویزیون می‌تواند منجر به ظهور قدرت نرم دو کشور در سطح بین‌المللی شود. درعین حال در حوزه محیط‌‌زیست هم ایران و ترکمنستان در موضوعاتی نظیر مسائل زیست‌محیطی دریای خزر، بحران ریزگردها در شمال شرق ایران که بخشی از کانون آن در ترکمنستان و صحرای قره‌قوم است، موضوعات مربوط به حقابه در رودهای مشترک در تعامل با افغانستان به عنوان یک پلتفرم زیست‌محیطی منطقه‌ای و همچنین بحران خشک شدن دریاچه آرال که از آن به عنوان فاجعه زیست‌محیطی قرن یاد می‌شود، از محورهای دیگر تعاملات دو کشور است.
موقعیت منحصربه‌فرد ترکمنستان در حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران، سطح بالا و راهبردی این تعاملات و فرصت‌های تحقق ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی و ژئوکالچری دو کشور در محیط‌های پیرامونی مشترک، شرایطی را به وجود آورده که دو کشور قابلیت ارتقای سطح روابط خود را به «مشارکت راهبردی» خواهند داشت. این مهم بویژه با تداوم رویکرد دولت سیزدهم و ارائه ابتکارهای جدید از سوی دولت چهاردهم قابلیت تحقق خواهد داشت.
