سجاد باقری
کارشناس آسیای میانه

شورای روابط خارجی ایالات متحده امریکا در 14 مه‌2024 با مقاله‌ای به نام زمینه جدید استخدام برای داعش؛ چرا سلفی‌گری در تاجیکستان در حال رشد است؟ از جانب مارلین لارول استاد تحقیقات امور بین‌الملل و علوم سیاسی در دانشگاه جورج واشنگتن به بررسی علل ترویج سلفی‌گری در تاجیکستان پرداخته است.  در ماه مارس، تروریست‌های وابسته به دولت اسلامی خراسان، که به نام داعش خراسان شناخته می‌شوند، به تالار شهر  Crocus مسکو حمله کردند و 145 نفر را کشتند و چند صد نفر را زخمی کردند. مقامات امنیتی روسیه به سرعت ۱۲ مرد جوان را دستگیر کردند که همه آنها از تاجیکستان، جنوبی‌ترین و فقیرترین جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سابق بودند. اقتصاد تاجیکستان در حال مرگ است و ترکیبی از نرخ رشد پایین و جمعیت جوان، یک جمعیت عظیم از مهاجران را ایجاد کرده است: حداقل یک‌چهارم مردان در سن کار تاجیکستان در خارج از این کشور زندگی می‌کنند. عوامل اجتماعی و اقتصادی و سیاسی با هم ترکیب شده‌اند تا مردان جوان تاجیک را به طور منحصر به فرد در معرض افراط ‌گرایی قرار دهند. سرویس‌های اطلاعاتی روسیه نیز در حال حاضر مشغول جنگ در اوکراین هستند و رادیکالیزه شدن در میان جوامع مهاجر کارگری در روسیه و گردش سلاح از جنگ اوکراین نیاز به اقداماتی را از جانب آنان می‌طلبد.

ناراحتی عمیق
تاجیکستان تنها کشوری است که بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که در اوایل دهه 1990 از یک جنگ داخلی تمام عیار رنج می‌برد. این درگیری با قرار دادن دولت مرکزی (که از حمایت روسیه برخوردار بود) در برابر شورشیان ۵۰ هزار کشته و نیم میلیون آواره برجای گذاشت. این جنگ باعث مهاجرت گسترده نیروی کار از آسیای مرکزی به روسیه شد که در دو دهه اول این قرن ادامه یافت. در سال 2023، تقریباً یک میلیون شهروند تاجیک به عنوان مهاجر در روسیه ثبت شده‌اند که حدود 10 درصد جمعیت تاجیکستان هستند. آنها قربانی اقتصاد ضعیف کشورشان هستند. حدود نیمی از جمعیت کنونی تاجیکستان زیر 25 سال سن دارد و مردان جوان در نتیجه بیکاری در جست‌و‌جوی فرصت به خارج از کشور رفتن  بخصوص به روسیه هستند.
امامعلی رحمان، رئیس‌ جمهور تاجیکستان که از سال ۱۹۹۴ در قدرت است، چهره‌های مخالف، از جمله رهبران و اعضای حزب اصلی اپوزیسیون، حزب نهضت اسلامی را سرکوب می‌کند. حکومت امامعلی رحمان خویشاوندی است و چندین پسر و دختر او پست‌های ارشد دولتی دارند. یکی از پسران او، رستم، رئیس مجلس ملی تاجیکستان است و به طور گسترده‌ای اعتقاد بر این است که او در آینده جانشین پدرش است. به دلیل کمبود منابع، اقتصاد این کشور وابسته به حواله‌های ارسال شده توسط مهاجران (تاجیکستان دارای یکی از بالاترین سهم حواله به نسبت تولید ناخالص داخلی است) و قاچاق هروئین از افغانستان است. بخش کشاورزی نیز در این کشور کوچک و ناکارآمد است و نیمی از اشتغال جمعیت تاجیکستان را به خود اختصاص داده است. بخش خدمات هم در این کشور توسعه نیافته است.
از زمان پایان جنگ داخلی در سال 1997، تاجیکستان با اسلام به عنوان تهدیدی برای مشروعیت خود رفتار کرده و دین را تحت کنترل شدید قرار داده است. سرویس‌های امنیتی تاجیکستان بر مذهب و روحانیون مذهبی نظارت می‌کنند، زنان از نماز در مساجد منع شده‌اند و کودکان نمی‌توانند اشکال خاصی از آموزش مذهبی را دریافت کنند. تمام آداب و رسوم اسلامی «خارجی» مانند پوشیدن حجاب به شیوه اماراتی یا ترکی ممنوع است و مردانی که در خارج از کشور تحت آموزش مذهبی قرار می‌گیرند، مجاز به بازگشت نیستند. مخالفان به «وهابی»، «سلفی» یا «جهادی» متهم می‌شوند. حکومت سیاسی تاجیکستان به طور معمول اسلام‌گرایی را برای هر گونه تحولات منفی مقصر می‌داند. به عنوان مثال، چندین درگیری محلی در منطقه خودمختار پامیر و شهر خوروگ به وقوع انجامید که توسط دولت به اسلامگرایان نسبت داده شد. در صورتی که این وقایع عمدتاً نتیجه مبارزات بین نخبگان بودند.
برای بسیاری از نسل‌های جوان در تاجیکستان، اسلام یک کد اخلاقی و انضباطی جذاب ارائه می‌دهد، پناهگاهی از بی‌نظمی و سرکوب در کشورشان. بسیاری از تاجیک‌های جوان خود را بخشی از امت و جامعه جهانی مسلمانان می‌دانند و نه فقط اعضای دولت ملی خود و برای الهام گرفتن به فراتر از کشور خود نگاه می‌کنند.
داعش خراسان در سال 2015 به عنوان شاخه منطقه‌ای دولت اسلامی یا داعش راه‌اندازی شد، در زمانی که این گروه در بسیاری از نقاط عراق و سوریه قدرت داشت و مأموریت آن متحد کردن جنگجویان خراسان - یک منطقه تاریخی از شمال افغانستان و بسیاری از مناطق آسیای مرکزی‌–  بود این گروه نیز مانند گروه مادر خود، خود را به عنوان متولی ایدئولوژی جهادی و ایجاد یک خلافت جهانی می‌داند.
در افغانستان نیز، داعش به طالبان، اقلیت شیعه هزاره و معابد هندو و سیک حمله کرده است. این گروه به دلیل همکاری مسکو با ایران، سوریه و طالبان علیه روسیه است و چندین اقدام تروریستی را در ترکیه و همچنین در تاجیکستان و ازبکستان سازماندهی کرده است.
داعش خراسان آسیای مرکزی و بویژه تاجیکستان را به عنوان یک زمین مستعد برای خود یافته است. این سازمان با موفقیت از رسانه‌های اجتماعی برای پیدا کردن مخاطبان از طریق محتوای ارسال شده به زبان‌های روسی و آسیای مرکزی استفاده کرده است. این گروه به صورت آنلاین و در سیستم عامل‌های رسانه‌های اجتماعی نیز از جمله تلگرام به زبان تاجیک سیریلیک مطالبی را برای جذب منتشر می‌کند.
داعش خراسان برای جذب نیرو ممکن است شهروندان تاجیک را که در تاجیکستان افراطی شده‌اند، استخدام کند، اما به جوامع تاجیک مهاجر نیز ضربه می‌زند. مهاجران محروم، قطع شده از بستگان و جامعه خود، زندگی در شرایط تحقیر‌آمیز و مواجهه با بیگانه هراسی، اغلب اهداف امیدوار‌کننده‌تر برای افراط ‌گرایی نسبت به کسانی دارند که در خود تاجیکستان زندگی می‌کنند. بسیاری از مهاجران تاجیک در فرانسه، آلمان، روسیه و ترکیه دچار تبلیغات داعش شده‌اند. با نگرانی از این پدیده و در پی حملات تالار شهر کروکوس، مقامات ترکیه معافیت ویزا را که از سال 2018 به شهروندان تاجیک اعطا شده بود، لغو کردند و سفر به این کشور را برای آنها دشوارتر کردند.

محیط خصمانه
روسیه در پی حادثه تروریستی مسکو با مهاجران تاجیک بد رفتار کرده است. بسیاری از مهاجران در فضاهای تفکیک شده، در پادگان‌ها یا کانتینرها، در شرایط تحقیر‌آمیز زندگی می‌کنند. همچنین از زمان آغاز جنگ در اوکراین، مسکو مهاجران را تحت فشار قرار داده است تا شهروندی روسیه را بگیرند و سپس آنها را در نیروهای مسلح برای جنگ در جبهه استخدام کنند.
مقامات روسیه سخت‌گیری بر مهاجران تاجیک و دیگر مهاجران آسیای مرکزی را پس از حملات تالار شهر کروکوس آغاز کرده‌اند. آنها چند صد نفر را که به طور غیرقانونی در روسیه بودند، اخراج کرده‌اند. سرکوب، فقر روستایی، فقدان فرصت‌های اقتصادی، نارضایتی جوانان یا مشکلاتی که مهاجران برای ادغام در جوامع میزبان با آن روبه‌رو هستند، از عوامل کلیدی و اصلی اقبال جوانان اتباع آسیای مرکزی بخصوص تاجیکستان به گروه‌های تکفیری است.
داعش به عنوان سریع‌ترین گروه جهادی در حال رشد در روسیه، اکنون بر تروریست‌های جهادی محلی تسلط دارد. در ماه ژانویه، این سازمان یک کمپین جهانی جدید علیه یهودیان، مسیحیان و شیعیان را اعلام کرد و هدف آن جذب جوانان ناامید برای مبارزه برای داعش است. تاجیکستان همچنان گهواره‌ای برای استخدام جهادی‌ها خواهد بود و شبه نظامیان افراطی اسلامی ناشی از آسیای مرکزی همچنان روسیه، ترکیه و غرب را تهدید می‌کنند تا زمانی که دولت‌ها راهی برای رسیدگی به علل ریشه‌ای آن پیدا کنند.