اینکه رئیس جمهور سازمان برنامه و بودجه را «مغز متفکر دولت» توصیف کرد، به معنای بازگشت اقتدار نظارتی و توسعه‌ای این سازمان است؟ در فاصله حدود دو هفته، مسعود پزشکیان دو بار در سازمان برنامه و بودجه حضور یافت. بار نخست 15 مرداد برای تودیع و معارفه رؤسای جدید و بار دوم، پنجشنبه گذشته. حال آنکه رئیس جمهور در هیچ جلسه تودیع و معارفه‌ دیگر حضور نیافت و این مسئولیت را برعهده معاون اول خود گذاشت. همچنین جلسه اخیر که صرفاً با حضور رئیس و مدیران ارشد سازمان برنامه و بودجه برگزار شد، چهار ساعت به طول انجامید. اظهارات پزشکیان در این جلسه که پیش از آغاز فرآیند تدوین بودجه 1404 برگزار شد، نشان می‌دهد در دولت چهاردهم باید منتظر چهره دیگری از سازمان برنامه و بودجه باشیم. این سازمان نو، هرچند با حفظ ساختار و البته بدون تغییر قانون، چشم توسعه‌ای کشور، ناظر ارشد بودجه‌ای دستگاه‌‌‌های اجرایی و مرکز هدایت کلان عملکرد بخش‌‌‌های مختلف اداره کشور خواهد بود.
چرا احیای سازمان برنامه ضروری است؟
در سال 1327 سازمان برنامه و بودجه تصویب شد تا نوعی نظارت عالیه را بر حرکت کلی اقتصادی، عمرانی و توسعه‌ای کشور اعمال کند. اما بجز در برهه‌‌‌هایی، این سازمان از جایگاه واقعی خود فاصله گرفت. این فاصله گرفتن، محصول اراده‌‌‌های سیاسی بود. بسیاری از دستگاه‌‌‌ها نظارت بر عملکرد خود، نظارت در تصویب طرح‌‌‌ها یا نظارت بر هزینه‌‌‌ها را برنمی‌تافتند. این ناشکیبایی اداری و اقتصادی، به فشار سیاسی تبدیل و در نهایت از جایگاه سازمان برنامه و بودجه کاست. حاصل این کاهش منزلت، هدررفت منابع، ایجاد معضل پروژه‌‌‌های نیمه تمام، توسعه نامتوازن و در نهایت آن چیزی است که امروز ناترازی آب و انرژی نامیده می‌شود. به نظر می‌رسد پزشکیان با احیا و تقویت این سازمان به مثابه «مغز متفکر دولت» تلاش دارد رشد ناموزون بخش‌‌‌های اقتصادی و مناطق سرزمینی را متوقف کند.
 
انتظار پزشکیان برای نظارت بودجه‌ای
اولین نکته‌ای که رئیس جمهور در جمع رئیس و مدیران ارشد این سازمان مطرح کرد، «طراحی الگوی بودجه‌ریزی عملیاتی متناسب با مقتضیات کشور» و سپس «نظارت بر عملکرد بودجه دستگاه‌های اجرایی» بود. وی به این دلیل این موارد را ضروری خواند که «تجربه دوره‌های گذشته ثابت کرده که نبود نظارت دقیق بر عملکرد بودجه دستگاه‌های اجرایی به هدررفت منابع خواهد انجامید و هیچ‌یک از اهداف برنامه‌های توسعه را محقق نخواهد کرد.» بر همین اساس، پزشکیان از سازمان برنامه و بودجه خواست ضمن تدوین برنامه راهبردی و مشخص کردن نقش و وظایف مدیران، به‌صورت برخط و لحظه‌ای بر عملکرد برنامه و بودجه دستگاه‌های اجرایی نظارت داشته ‌باشد تا اعتبارات به‌طور کامل به اهداف اصابت کند.
دومین معضل توسعه‌ای مورد اشاره پزشکیان «پراکندگی در مدیریت و اجرای سلیقه‌ای طرح‌های توسعه در دوره‌های گذشته» بود. به گفته رئیس جمهور، این امر باعث شده تا «امروز شهرها و استان‌های کشور با بی‌نظمی و شلختگی روبه‌رو شوند.» وی برای حل این مسأله نیز از این سازمان خواست ضمن «بهره‌گیری از ظرفیت اساتید و نخبگان» آمایش سرزمینی را به عنوان نقشه راه توسعه کشور متناسب با ظرفیت‌های موجود در استان‌ها مدنظر قرار دهد. رئیس جمهور تأکید کرد این سازمان «موظف است مزیت استان‌های مختلف کشور به‌همراه راهکار استفاده بهینه از این مزیت‌ها در جهت خلق ثروت برای کشور را در قالب برنامه‌ای برای تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی به دولت ارائه کند.»
 
گامی برای دستیابی به عدالت اقتصادی
تحلیلگران توسعه بر این باورند که توسعه بدون عدالت اساساً معنایی ندارد. رئیس جمهور نیز در این جلسه نگاه ویژه‌ای به عدالت اقتصادی داشت. پزشکیان تخصیص و هزینه‌کرد بیش از 50 درصد تسهیلات و منابع بانکی کشور در پایتخت را از جلوه‌های بی‌عدالتی در توزیع منابع و موجب توسعه بی‌منطق تهران عنوان کرد. وی با ذکر این مقدمه، سازمان برنامه و بودجه را موظف کرد ضمن جلوگیری از توزیع ناعادلانه منابع با تمرکززدایی از بودجه‌ریزی، این رویه را اصلاح کند، ضمن آنکه به توسعه دیگر مناطق مهم و راهبردی کشور از جمله سواحل مکران نیز اولویت بدهد. رئیس جمهور با اشاره به ناکارآمدی در تخصیص و هزینه‌کرد اعتبارات در نظام سلامت، گفت در صورت تحقق نظام سطح‌بندی و ارجاع خدمات سلامت، هدررفت منابع و هزینه‌های اضافی در این حوزه مهار خواهد شد.
توقف پروژه‌‌‌های عمرانی سیاسی
یکی از دلایل وجود پروژه‌‌‌های نیمه تمام که به معنای هدررفت هزاران میلیارد از منابع کشور است، توجیه سیاسی این طرح‌‌‌ها است. طرح‌‌‌ها نه تنها با توصیه‌‌‌های سیاسی تصویب می‌شوند، بلکه به دلایل سیاسی هم آغاز می‌شوند. پزشکیان از سازمان برنامه و بودجه خواست جلوی این فرآیند را بگیرد. وی حجم انبوه پروژه‌ای نیمه تمام در کشور را نشانه رعایت نکردن اولویت‌بندی طرح‌های عمرانی و زیربنایی و زمینه‌ساز استهلاک منابع کشور عنوان کرد. رئیس جمهور تأکید کرد: در دولت چهاردهم قطعاً اجازه داده نخواهد شد بدون پیش‌بینی منابع مالی لازم و همچنین رعایت اولویت‌بندی و در نظر گرفتن نیازهای ضروری و اساسی مردم، پروژه‌ای در کشور آغاز شود.
 
تدوین روش‌‌‌های نوین مدیریتی توسعه
آخرین بخش از سخنان رئیس جمهور، بار دیگر بیانگر عزم دولت چهاردهم برای ارتقای جایگاه سازمان برنامه و بودجه است، سازمانی که قرار نیست صرفاً کار تخصیص اعتبار و بودجه را انجام دهد، بلکه باید نقشه راه توسعه را تدوین و بر حرکت در آن مسیر نظارت کند. پزشکیان با اشاره به نیاز کشور به اصلاح و تغییر روش‌ها در نظام اجرایی گفت: سازمان برنامه و بودجه به‌عنوان مغز متفکر دولت وظیفه دارد با استفاده از دانش و تخصص اندیشمندان و نخبگان و همچنین تعامل با مراکز علمی برتر دنیا، به‌روزترین روش‌ها و برنامه‌های مدیریتی برای توسعه کشور را تدوین و به مدیران دستگاه‌های اجرایی کشور ارائه کند، چرا که با شیوه‌های فعلی مشکلی حل نخواهد شد. ارائه برنامه برای رفع ناترازی‌ها، کاهش هزینه‌های انرژی و توسعه بخش‌های اقتصادی مبتنی بر انرژی پایدار دیگر درخواست‌‌‌های پزشکیان بود.
 
حمایت سیاسی از سازمان توسعه‌ای
این جلسه و نکات مطرح شده در آن، بیانگر وجود یک اراده و حمایت سیاسی در عالی‌ترین سطح نظام اجرایی کشور نسبت به سازمان برنامه و بودجه است؛ سازمانی که می‌تواند با نقش‌آفرینی درست، تبدیل به سازمانی برای توسعه کشور شود. اما اینکه نتیجه این فرآیند به ارتقای این سازمان منجر خواهد شد یا خیر، به تداوم این حمایت، تقویت نظام کارشناسی سازمان برنامه و درنهایت تمکین سایر ارکان دولت و بخش‌‌‌های اقتصادی غیردولتی به این وضعیت جدید بستگی دارد.