مهسا قوی قلب
خبرنگار

اربعین یکی از بزرگ‌ترین تجمعات دینی در دنیا شناخته می‌شود، شور و اشتیاق سفر به کربلا تاریخ بلندمدتی دارد، عشق به سرور و سالار شهیدان تا اندازه‌ای زیاد است که گرمای بیش از 50 درجه هم حتی ذره‌ای از آن نمی‌کاهد. هر ساله در ماه محرم و البته به صورت ویژه در روزهای منتهی به اربعین حسینی زائران زیادی راهی مرقد مطهر حضرت امام حسین(ع) در بین الحرمین می‌شوند. محرم، عاشورا و اربعین و روایات تأثیر‌گذار آنها به عنوان یک امر ارزشی، اعضای جامعه را به بازنمایی فرهنگ و ارزش‌های معنوی مشترک ترغیب می‌کند. این ارتباطات اجتماعی و فرهنگی می‌تواند پایه‌‌های تعاملات بیشتر و همبستگی اجتماعی قوی‌تر را برای جامعه دینی به ارمغان بیاورد.
مصطفی آب روشن، جامعه شناس با اشاره به اینکه مناسک متنوع و پیاده‌روی اربعین به عنوان یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های مذهبی و انسانی در جهان، تأثیرات قابل توجهی بر انسجام اجتماعی دارد، به «ایران» می‌گوید: بطور کلی رابطه‌ معنا‌داری بین مناسبت‌های مذهبی و همبستگی ملی وجود دارد و مطالعه‌ پیاده‌روی اربعین، می‌تواند مفهوم این ارتباط را بیشتر نمایان کند.  پیاده‌روی اربعین که به یکی از بزرگ‌ترین تجمعات دینی جهان تبدیل شده است، مسلمانان را از سراسر جهان به هم متصل کرده و احساس همبستگی و ارتباط معنوی بین آنها را تقویت می‌کند. در واقع یادآوری حادثه عاشورا و احساسی که بر‌می‌انگیزاند نوعی یکپارچگی و احساس یگانگی را در جامعه تسری می‌دهد.
او در ادامه اضافه می‌کند: اربعین به عنوان یک رویداد مذهبی و معنوی برای مسلمانان شیعه، بسیار با اهمیت است. مردم به دلایلی همچون ارتباط نزدیک‌تر با خدا، تجدید عهد با اهداف دینی و اخلاقی، پرستش و تعظیم امام حسین(ع)، در این مناسک با شکوه شرکت می‌کنند، زیرا این رویداد فرصتی برای اتحاد و همبستگی بین مسلمانان مختلف، آموزش اخلاق و تقوا به جوانان، ترویج مفاهیم انسانی و عدالت اجتماعی فراهم می‌آورد. پوشش وسیع رسانه‌ای از پیاده‌روی اربعین نیز باعث شده تا آگاهی عمومی درباره این رویداد و اهمیت آن افزایش پیدا کند. این پوشش گسترده، افراد بیشتری را ترغیب می‌کند که در این مراسم شرکت کرده و براین اساس مشاهده می‌کنیم که این مناسبت هر ساله به شکل با شکوه‌تری برگزار می‌شود. همچنین شرایط سیاسی و اجتماعی منطقه و جهان نیز می‌تواند بر تعداد شرکت‌کنندگان در پیاده‌روی اربعین تأثیرگذار باشد؛ به‌عبارتی افزایش شرکت‌کنندگان در پیاده‌روی برایند عوامل دینی، اجتماعی، فرهنگی، رسانه‌ای و سیاسی است که با هم تأثیر مثبتی بر این رویداد دارند، زیرا هر ساله میلیون‌ها انسان را از سراسر جهان به کربلا جذب می‌کند. این تجمع عظیم نه تنها نشان‌دهنده‌ قدرت مذهبی و معنوی این رویداد است، بلکه افراد را از سطح جمعیتی کوچک‌تر به یک جامعه بزرگ‌تر و یکپارچه‌تر تبدیل می‌کند.
به اعتقاد این جامعه شناس، پیاده‌روی اربعین فرصتی فراهم می‌کند تا مسلمان و غیرمسلمان از هر سوی جهان، با یکدیگر در ارتباط باشند. این تعاملات مؤثر، می‌تواند به تقویت ارتباطات انسانی و همبستگی اجتماعی کمک کند و احساس تعلق به یک جامعه جهانی را تقویت کند. مناسبت‌های مذهبی می‌توانند به عنوان یک پل ارتباطی عمل کنند، زیرا این رویدادها افراد را به اشتراک‌گذاری ارزش‌ها و تجربیات معنوی مشابه تشویق می‌کند. پیاده‌روی اربعین به عنوان یک نمونه ممتاز وعالی، نشان می‌دهد که چگونه یک مناسبت مذهبی می‌تواند ارتباطات اجتماعی را تقویت کرده و به ایجاد همبستگی و وحدت اجتماعی کمک کند. حماسه تاریخی عاشورا نیز در همین رابطه، مفهومی فرهنگی است و با درونیات افراد مرتبط است؛ در واقع هر چقدر این باورها و ارزش‌ها در جامعه درونی شوند، روحیه حماسی در جامعه افزایش پیدا می‌کند. روحیه حماسی، امری است درونی و نهادینه کردن رفتار، امری است بیرونی که احتیاج به ساختارهای نظام‌مند دارد.
آب روشن در ادامه صحبت‌های خود اضافه می‌کند: حماسه، یک فرهنگ است یعنی با درون و احساس انسان سر و کار دارد. دستورالعمل حماسی باید در بخش فرهنگی قرار بگیرد نه در بخش بیرونی آن، براین اساس واقعیت‌های اجتماعی که نهادینه و ساختارمند شده‌اند دیگر حماسه تلقی نمی‌شود؛ چرا که حماسه در شرایط خاص اجتماعی که وجدان جمعی از تحریک پذیری کافی برخوردار شود، متبلور می‌شود. بنابراین برای درونی کردن روحیه حماسی بایستی داستان قهرمانان ملی، مذهبی و گروه‌های مرجع که در راستای منافع و ارزش‌های مشترک قدم برداشته‌اند به اعضای جدید جامعه انتقال داده شود تا این پتانسیل‌های فرهنگی در اشکال مختلف بازتولید شوند. منظومه‌های حماسی ایرانی شامل افکار، علایق و عواطفی است که طی قرن‌ها برای بیان عظمت و نبوغ این سرزمین به شکل نوشتار، سخنرانی، هنر و آیین‌های ملی باز تولید شده است. این نوع حماسه‌ها سرشار از یاد جنگ‌ها، رشادت‌ها، جانفشانی‌ها و در عین حال، لبریز از آثار تمدن و مظاهر ایران در قرن‌های متمادی است که نماد مذهبی آن امام حسین(ع) و نماد ملی آن شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی است که از حماسه پهلوانان ایران زمین در آن سخن رفته است.

کارکرد جامعه شناختی
محمود رئوفی، جامعه شناس و استاد دانشگاه با بیان اینکه بی‌شک اربعین سالار وسرور شهیدان، از جمله مناسک دینی وتاریخی مهم است و درطول تاریخ تشیع سابقه بیش از یک هزار سال دارد، به «ایران» توضیح می‌دهد: زیارت سیدالشهدا نسبت به سایر ائمه معصومین مورد عنایت ویژه شیعیان است، اگر این زیارت پیاده باشد، فضیلت آن دوچندان می‌شود. اساساً زیارت اربعین را نباید تنها از منظر تاریخی در نظر گرفت، چون صرفاً یک واقعه تاریخی را پیش رو نداریم، بلکه این زیارت دارای ریشه‌های معرفتی و کارکردهای مهم جامعه شناختی است. از این رو قابل توجه و تأمل وتفسیر و تحلیل و ارزیابی جامعه شناسان نیز قرار گرفته است. زیارت اربعین در رویکرد جامعه شناسانه در حوزه فرهنگ شیعه قرار دارد و جزو لایه‌های زیرین و مهم فرهنگ به شمار می‌رود. این زیارت جنبه شناختی نیز دارد و نقش آن در جامعه انسانی هدایتگری رفتار فردی و اجتماعی است.
او در ادامه اضافه می‌کند: اربعین پس از سقوط صدام و بازشدن فضای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشورعراق، جنبه عمومی‌تری پیدا کرده و به یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تجمعات مسلمانان پس از فریضه واجب حج، در دنیا بدل گشته است، به گونه‌ای که حضور سایر فرق اسلامی و حتی مذاهب دیگر را نیز در این راهپیمایی عظیم میلیونی در بزرگراه نجف – کربلا و سایر راه‌های منتهی به کربلا می‌بینیم.
به گفته رئوفی، زیارت اربعین نه تنها دارای نقش و اثرگذاری مثبتی در جامعه اسلامی است، بلکه جامعه جهانی هم به آن توجه ویژه دارد، چراکه یکی از کارکردهای مهم آن ایجاد یک همبستگی بزرگ اجتماعی است. این اتفاق آنجا اهمیت بالای خود را نشان می‌دهد که انسجام و همبستگی امری مطلوب و ضروری برای هرجامعه وملت وکشوری است. با نگاهی اجمالی به تاریخ شیعه پی می‌بریم که شیعیان دارای وحدت و انسجام فکری و عملی مثال زدنی هستند.
این جامعه شناس در ادامه صحبت‌های خود، می‌گوید: قیام حضرت سیدالشهداء، یکی از رویدادهای مهم تاریخ اسلام وتشیع است، سیدالشهداء، احیاگر اسلام و قرآن، پس از وفات پیامبر خدا و شهادت امیرمؤمنان و امام حسن مجتبی‌(ع) است، شهادت آن حضرت و اهل بیت و یاران باوفایش، ضربه بزرگی به بنای ظلم و ستم وارد نمود؛ به همین دلیل شیعیان پس از شهادت سیدالشهداء تا امروز؛ آن واقعه خون بار را در موسم اربعین با پیاده‌روی و برگزاری مجالس سخنرانی و وعظ و روضه گرامی می‌دارند. راهپیمایی اربعین و زیارت حرم مطهر امام حسین(ع) هیچ زمانی متوقف نشد و در ایجاد انسجام و همبستگی شیعیان نقش مؤثری داشت. راهپیمایی میلیونی اربعین حسینی در سال‌های اخیر قابل انکار نیست و سبب بالندگی و شکوفایی و وحدت بیشتر مسلمانان شده است. این همبستگی در نهایت می‌تواند، زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت باشد و ارزش‌های اسلامی و انسانی را بیش از پیش به دنبال خواهد داشت.
به اعتقاد رئوفی، امام حسین(ع) با شهادت خویش راه جاودانگی را به بشر آموخت و با خون خود نسخه آزادگی، آزادگان عالم را نگاشت و از فردای عاشورا این ارزش اسلامی و انسانی را احیا کرد. صد البته اربعین اضلاع وجودی زیادی را در خود دارد و حرکت دسته جمعی پیاده‌روی اربعین نیز یکی از اضلاع آن است که ظهور و بروز کرده است. حضور میلیون‌ها زائر در راهپیمایی اربعین با وجود این که رفتاری جمعی در ابعادی میلیونی است، اما افراد حاضر در این راهپیمایی در عین حضور در جمعیت، خلوتی با خدای خود نیز دارند و توجه و توسل خود را متوجه سالار شهیدان و مولای متقیان و دیگر پیشوایان و ائمه بزرگوار می‌کنند. پیوند عاطفی با سید و سالار شهیدان در اسلامی شدن حیات انسان‌ها نیز نقشی اساسی دارد، زیرا فلسفه عاشورا احیای دین و زنده نگه داشتن دین محمدی (ص) است. چنین رفتاری که مالامال از معنویت و شور واحساس و حماسه است، به بازیابی هویت دینی فرد و تقویت و انسجام آن کمک شایانی می‌کند.
این استاد دانشگاه، در ادامه با تأکید بر این‌که نهادینه شدن ایثار و از خودگذشتگی در شخصیت، از دیگر ابعاد قابل توجه در راهپیمایی اربعین است، می‌گوید: ایثارگری، از خود گذشتگی و میهمان‌نوازی و خدمت به زائران در دورانی که خودخواهی و بی‌توجهی به دیگران در حال گسترش است، ارزش بالایی دارد. آشنایی با چنین رفتارهای مثبتی و تجربه آنها از نزدیک، باعث می‌شود، صفاتی که به آنها اشاره شد، در افراد نهادینه شود.