مروری بر آثار نمایشی ویژه ماه محرم
محرم از دریچه نمایش
مازیار معاونی
منتقد سینما
با پیروزی انقلاب و وقوع تغییرات اساسی در رویکردهای نمایشی، از همان سال‌های نخست ساخت آثاری با محوریت مضامین تازه در دستور کار سازندگان آثار سینمایی و تلویزیونی قرار گرفت؛ سینمای نوپای پس از انقلاب که دوره دشوار تثبیت در آن مقطع زمانی ملتهب را می‌گذراند و مدیران جوانش در تلاش برای جاری کردن مضامین تازه در این سینمای هنوز مترلزل داشتند، با تولید فیلم سینمایی «سفیر/ 1362» در ساخت آثار مختص ماه محرم پیشقدم می‌شد، فیلمی به کارگردانی فریبرز صالح که در آن زمان جزو سینماگران شناخته شده و کاربلد به حساب می‌آمد و با محور قراردادن روایت ورود، دستگیری و در نهایت شهادت نخستین سفیر امام سوم شیعیان به شهر کوفه یعنی «قیس بن مسهر» اثری جذاب و قابل دفاع، البته با در نظر گرفتن معیارهای سینمایی چهار دهه پیش خلق کرد. در این فیلم فرامرز قریبیان که به دلیل ستاره نبودن، ممیزی‌های سختگیرانه پس از انقلاب دامانش را نگرفته بود نقش اول را بازی می‌کرد و زنده‌یادان عزت‌الله مقبلی، کاظم افرندنیا، جلال پیشوائیان، محمدتقی کهنمویی، کیومرث ملک‌مطیعی و... ایفاگران سایر نقش‌ها بودند. با این فیلم برای اولین بار شخصیت‌های مثبت و منفی وقایع محرم سال 61 هجری قمری از دنیای بسته و محدود مکتوب به جهان تصویری نمایش قدم گذاشتند و نخستین خاطرات نمایشی مخاطبین از این وقایع با این فیلم به ثبت رسید.
دو سال پس از فیلم سفیر، مرکز سیمای خراسان که از مراکز استانی قوی و قابل اعتنای سیما به حساب می‌آمد اولین مجموعه محرمی تلویزیون یعنی مجموعه «روایت عشق» را به کارگردانی مشترک انوشیروان ارجمند و علاءالدین رحیمی کلید زد؛ مجموعه‌ای که البته پخش آن تا محرم سال 1368 به تعویق افتاد، در این مجموعه برخلاف فیلم «سفیر» که بر دستگیری و شهادت «قیس بن مسهر» تأکید داشت به تمام وقایع مربوط به قیام از دعوت کوفیان از امام حسین(ع)، بدعهدی آنها، گیر افتادن و شهادت سفرای امام و سرانجام شهادت حضرت و یارانش پرداخته شده بود. نقش‌آفرینی درخشان زنده‌نام رضا سعیدی در نقش عبیدالله ابن زیاد و بازی خوب مرحوم انوشیروان ارجمند در نقش عمر بن سعد از جمله نقش‌آفرینی‌های قابل تأمل این سریال بودند که همچنان در ذهن علاقه‌مندان قدیمی‌تر آثار نمایشی مانده‌اند. روایت واقعه محرم در سینما و تلویزیون در دهه‌های بعدتر نیز همچنان ادامه پیدا کرد؛ در عرصه سینما شهرام اسدی در سال 1373 فیلم سینمایی «روز واقعه» را بر اساس فیلمنامه‌ای به همین نام به قلم بهرام بیضایی که خود امکان ساخت فیلم را پیدا نکرده بود کارگردانی کرد، حکایت جوانی مسیحی که در روزهای منتهی به واقعه عاشورا به دنبال ندای درونی خود مسیر پرپیچ و فرازی را تا صحرای کربلا پشت سر می‌گذارد و سرانجام زمانی به کربلا می‌رسد که امام و یارانش در خون خود خوابیده‌اند. یک دهه پس از اسدی، احمدرضا درویش که بیشتر با آثار سینمای دفاع مقدس شناخته شده بود، فیلم «روز رستاخیز» را با تدارکاتی گسترده و تولیدی دشوار به سرانجام رساند، اما چالش‌های منتج از اعتراض به نمایش چهره حضرت ابوالفضل(ع) فیلم را در محاقی طولانی برد که تا به امروز ادامه پیدا کرده است. تلویزیون اما در دهه هشتاد دوران پررونقی را در نمایش واقعه عاشورا پشت سر گذاشت؛ سریال «فرستاده/1381» ساخته جواد شمقدری سفر یکی از صحابه امام حسین(ع) به نام سلیمان (با بازی حسین یاری) را روایت می‌کرد که به شهر بصره اعزام می‌شود و پس از مواجهه با حوادث مختلف سرانجام در همین شهر به شهادت می‌رسد. مجموعه «طفلان مسلم/1387» به کارگردانی سیدمجتبی یاسینی ضمن پرداختن به واقعه کربلا و خیانت و عهدشکنی کوفیان برای نخستین بار دستمایه مظلومیت دو کودک دورمانده از والدین و گیرافتادن و شهادت آنها به وسیله یک کوفی رذل و عمّال ابن زیاد به عنوان درونمایه اصلی کار مورد استفاده قرار گرفته بود. در انتهای این دهه یعنی در نیمه دوم سال 1389 هم سریال دیدنی «مختارنامه» ساخته داوود میرباقری روی آنتن رفت که در ضمن پرداختن به اواخر دوران خلافت امام حسن مجتبی(ع) و مقدمات منجر به واقعه نینوا، به طور خاص بر قیام مختار ثقفی به عنوان سردسته خونخواهان امام حسین(ع) متمرکز بود. تلویزیون در دهه نود چندین سریال محرمی دیگر هم روانه آنتن کرد که با الهام گرفتن از واقعه محرم در دوران معاصر روایت می‌شدند. اولین و مهم‌ترین این گونه از سریال‌ها، مجموعه محرمی/نوروزی «شب دهم» ساخته حسن فتحی بود، مجموعه‌ای که بر اساس درونمایه ترکیبی تقابل مردم علاقه‌مند به برپایی مراسم محرم با استبداد رضاشاهی که انجام این آیین مذهبی را قدغن کرده بود با یک درام عاشقانه یعنی عشق پاک جوان لوطی مسلکی به نام حیدر (با بازی حسین یاری) به دختری از یک خانواده متمول قجری (با نقش‌آفرینی کتایون ریاحی) ساخته شده بود و استانداردهای بالای متن و کارگردانی، آن را به اثری ماندگار تبدیل کرد. پس از این اثر، سریال‌های دیگری همچون «آبی مثل دریا/1381» ساخته ابوالقاسم معارفی، «سفر سبز/1381» با هدایت محمدحسین لطیفی، «وارث/1382» به کارگردانی کاظم بلوچی، «پرده عشق/1384» ساخته جمال شورجه، «روزهای اعتراض/1384» ساخته حسین سهیلی‌زاده، «پریدخت/1386» به کارگردانی سامان مقدم، «آخرین دعوت/1387» با هدایت حسین سهیلی‌زاده، «فُرات/1390» ساخته مازیار میری، «یه تکه زمین/1391» با هدایت مهدی کرم‌پور، «عقیق/1396» به کارگردانی بهرنگ توفیقی و مینی سریال «به وقت صبح/1398» ساخته جواد میرزاآقازاده از قاب تلویزیون پخش شدند که در تمام آنها یک خط اتصال داستانی با ماه محرم که اکثراً تلاقی زمان وقوع قصه با روزهای عزاداری بود مبنای قرار گرفتن آنها در رسته سریال‌های محرمی بود تا با در نظر گرفتن تله تئاترها و نمایش‌های تک قسمتی مناسبتی متعددی که در بازه چهل ساله اخیر با محوریت محرم ساخته شده‌اند و به آثار یاد شده اضافه می‌شوند، کارنامه تلویزیون از منظر پرداختن به واقعه کربلا کارنامه پرباری باشد.