روایت واقعه کربلا، آغازگر مرثیه‌های مذهبی است
فاطمه نیروی آغمیونی
نویسنده و پژوهشگر ادبی
شعر عاشورایی از زمان واقعه کربلا، بیشترین و مهم‌ترین بخش مرثیه‌سرایی را تشکیل می‌دهد؛ امام حسین(ع) و یارانش از زمان حضرت آدم تا خاتم بیشترین مرثیه‌سرایی را داشته‌اند و هر روز و هر دوره بر شکوه این حادثه افزوده می‌شود و زنده‌تر جلوه می‌کند که علت آن را می‌توان خصوصیات شکلی و محتوایی خود حادثه عاشورا دانست چراکه مهم‌ترین حادثه‌ای است که در تاریخ اسلام و تشیع رخ داده است.
وفاداری، فداکاری، عرفان، حماسه، اطاعت، غربت و مظلومیت در واقعه عاشورا موج می‌زند و بیشترین تأثیر را بر عواطف و افکار شاعران می‌گذارد تا جایی که آنان را به شرح و وصف در قالب‌های گوناگون می‌کشاند. قبل از اوایل قرن چهارم به خاطر حاکمیت فرمانروایان متعصب و سختگیری‌های آنها، شعر عاشورایی جایگاه چندانی نداشت، اما با حاکمیت آل‌بویه و گسترش تدریجی مذهب تشیع، رثای خاندان پیامبر(ص) بویژه امام حسین(ع) جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داد. در هر یک از ادوار شعر فارسی، سخن‌سرایان، شاعران و نویسندگان درباره واقعه عاشورا، کربلا، شهادت امام حسین(ع)، یاران و اسارت خانواده آن بزرگوار شعرها سروده‌اند، متن‌ها نوشته‌اند و در قالب‌های گوناگون هنری هنرنمایی کرده‌اند. بدون شک نقطه آغازین مرثیه‌های مذهبی را باید حماسه خونین کربلا دانست. در قرن‌های اولیه، ادب فارسی معروف به سبک خراسانی است که کار چندانی در این رابطه دیده نمی‌شود اما در دوره بعدی ادبی یعنی سبک عراقی، شعر مذهبی در قالب مرثیه و در موضوع حماسه کربلا در دیوان غوامی‌رازی اشعار جانسوز دیده می‌شود. از قرن هفتم و هشتم با توجه به رواج مذهب تشیع در ایران از یک طرف و آشنایی کامل شاعران با واقعه عاشورا از طرف دیگر، شعر عاشورایی به اوج خود می‌رسد و شاعران گوناگون با تفکرات مختلف در عزای امام حسین(ع) مرثیه و نوحه‌ها سروده‌اند.
دوره سوم ادب فارسی را که معروف به سبک هندی است باید دوره ظهور شعر عاشورایی نامید. در این دوره با توجه به حکومت صفویه و تشویق شاعران به مقوله کربلا، عاشورا و شهدای کربلا با ظهور ترکیب‌بندها و ترجیع‌بندهای عاشورایی مواجه هستیم که در نوع خود بی‌نظیر هستند و سبک هندی نماینده تام‌الاختیار شعر عاشورایی است.
در دوره چهارم که معروف به بازگشت ادبی است، شعر عاشورایی و مرثیه مذهبی از موضوعات اصلی سروده‌های شاعران است و شاعران بی‌شماری در این زمینه آثاری خلق کرده‌اند. سرانجام در دوره پنجم که در اصطلاح سبک معاصرنامیده می‌شود، موضوع حماسه عاشورا یکی از پرکاربردترین موضوعات شعری است. شاید این دوره نسبت به تمام دوره‌ها حتی دوره صفویه موضوع عاشورا، کربلا، شهادت امام حسین(ع) و یارانش و اتفاق مربوط به این موضوع زینتی‌تر است.
ادبیات عاشورایی از غنی‌ترین و حماسی‌ترین ذخایر فکری و احساسی مکتب شیعه است. دوره‌های شعر عاشورایی در زبان فارسی به چهار بخش قابل تقسیم هستند؛ دوره اول شامل قرون اولیه شعر فارسی است که تا قبل از شکل‌گیری حکومت صفوی را شامل می‌شود. دوره دوم مربوط به عصرصفوی است، دوره سوم دوران حکومت افشاریه، زندیه و قاجاریه را دربرمی‌گیرد و دوره چهارم نیز دوران معاصر است.