نگاهی به نقش مناظرات تلویزیونی در روند انتخابات و بازخوانی تجربیات گذشته
آوردگاه کاندیداها روی امواج تلویزیون
صداوسیما در راستای ایجاد فضای تبلیغاتی چهاردهمین انتخابات ریاست‌جمهوری، اعلام کرد که پنج مناظره چهارساعته را از شبکه یک سیما تهیه و پخش می‌کند.
امروزه مناظرههای تلویزیونی به یک جزء لاینفک برنامه‌های تلویزیون و به تبع آن تبلیغات انتخاباتی در سراسر جهان تبدیل شده‌اند. شاید بسیاری از مخاطبان رسانه ملی امروز مناظرههای تلویزیونی سال1360 که آیت‌الله بهشتی و آیت‌الله مصباح در یک‌سو و مارکسیست‌ها را در سوی دیگر قرار می‌داد به خاطر نیاورند و شاید حتی چیزی از آن نشنیده باشند.
پیش از آن، در آن سوی دنیا در سال۱۹۶۰ و در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست‌جمهوری امریکا، ریچارد نیکسون، معاون رئیس‌جمهور از حزب جمهوریخواه و جان اف کندی، سناتور دموکرات از ماساچوست با هم مناظره کردند. اما همان‌طور که در ایران سال‌ها گذشت تا دوباره کسانی در معرض این آزمون قرار بگیرند، در ایالات‌متحده نیز 16سال بعد جرالد فورد، جانشین کندی در مقابل جیمی کارتر که در نظرسنجی‌ها پیشتاز بود تن به مناظره داد تا آرای خود را افزایش دهد.
سال 1384 در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری نهم و در دور دوم که براساس نتایج مرحله اول، هاشمی رفسنجانی و احمدی‌نژاد به آن راه یافتند، مناظرههای تلویزیونی میان نمایندگان کاندیداهای دور دوم درگرفت که در این مناظره‌ها حسین مرعشی و محمدباقر نوبخت و مهدی کلهر و محمد خوش‌چهره، نمایندگان کاندیداها بودند.
سال 1388 اما مناظره‌ها با حضور خود کاندیداها روی آنتن رفت و تخمین زده می‌شد که حدود ۵۰ میلیون نفر در داخل ایران و ۱۵۰میلیون نفر در سطح جهان، شاهد این مناظرههای تلویزیونی بوده‌اند. پخش مناظره تلویزیونی دو نامزد اصلی دهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران چهارشنبه ۱۳خرداد در ساعت ۱۰:۳۰ شب از شبکه۳ سیما به یکی از رویدادهای مهم و فراموش‌ناشدنی در تاریخ ایران معاصر تبدیل شد. فارغ از آنچه در مناظرههای این دوره مطرح شد و برخی چالش‌ها و تقابل‌های روی‌داده میان کاندیداها، این دوره با بیشترین مشارکت واجدان شرایط رأی‌گیری به پایان رسید و 85 درصد از جمعیت واجدشرایط در این انتخابات شرکت کردند که در جهان بی‌سابقه بوده است. سال‌های 1392 و 1396 در یازدهمین و دوازدهمین دوره، شکل و ساخت مناظره‌ها تغییر کرد و مناظره‌ها دو به دو بین نامزدها برگزار نشد، بلکه برنامه‌ای برگزار شد که در یک‌سو مجری سؤالاتی را مطرح می‌کرد و نامزدها در فرصت تعیین‌شده پاسخ می‌دادند اما با افزایش تعداد نامزدها و کمبود زمان، برگزاری مناظره دونفره امکان‌پذیر نبود. سال 1400 نیز در سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری که ۲۸خرداد آخرین دور مناظرههای تلویزیونی برگزار شد، همین رویه پی گرفته شد. در سال 92 درباره شیوه برگزاری مناظرههای گروهی و پرسش‌های مجری نقدهایی مطرح شد و به‌هم‌ریختگی و عدم انسجام در برخی موارد مخاطب را دچار سردرگمی می‌کرد که پس از اعتراض برخی مخاطبان و نامزدها، صداوسیما مدعی شد این مدل را از دل مشاوره با استادان ارتباطات و سناریوهای مختلف برگزیده و اجرا کرده است. در انتخابات ۱۳۹۶ پس از برگزاری دور اول، سه نامزد نامه‌ای را به کمیته نظارت بر تبلیغات انتخابات ارسال و از روند برگزاری اولین مناظره شکایت کردند و یک نامزد هم اعتراض خود را اعلام کرد که بیشتر نقد آنها به خروج از چهارچوب و زمان تعیین‌شده از سوی کاندیداهای طرف مقابل بود.
مناظرههای تلویزیونی در جهان
در فرانسه اولین‌بار در سال 1974 مناظره‌ها در قاب تلویزیون نشست. در سال ۲۰۰۷ نیز، یک مناظره جنجالی و حاشیه‌ساز میان سارکوزی و رویال روی داد که در نهایت موجب پیروزی برنده این مناظره در انتخابات شد و آرای اکثریت رأی‌دهندگان را به سبد سارکوزی ریخت. در سال‌های اخیر مدل برگزاری این مناظره‌ها شبیه مناظرههای تلویزیونی در ایران بوده است. در انتخابات 2007 استرالیا نیز در جریان پخش مناظره تلویزیونی میان کوین راد، رهبر وقت مخالفان که با آب و تاب فراوان از برنامه‌های خود می‌گفت، ناگهان شماره‌گیر الکترونیکی رأی‌دهندگان که در غیاب رسانه‌های اجتماعی در آن سال فعال بود، به گفته‌های او واکنش مثبت نشان داد و در نهایت منجر به پیروزی او در انتخابات شد.
مناظرههای تلویزیونی در جهان امروز به پای ثابت همه تلویزیون‌ها در همه کشورها تبدیل شده‌اند و تلویزیون در جایگاه یک رسانه در دسترس با پوشش همگانی براساس رسالت خود عهده‌دار شناساندن هرچه بیشتر نامزدهای انتخابات شده است.
فضای مجازی، بستر تبلیغات انتخاباتی
دیگر کسی با چند تصویر نشسته بر دیوارهای شهر به کاندیدایی رأی نمی‌دهد، زمان آن حتی برای نسل‌های دهه‌های 30 و 40 هم گذشته، چه برسد به دهه هفتادی، هشتادی و نودی‌ها! نسل‌های متقدم نیز از آنچه در تلویزیون می‌بینند و خیلی به‌روزتر براساس فضای مجازی و موج‌ها و کمپین‌های آن، تصمیم به مشارکت در انتخابات و تعیین سرنوشت و آینده خود، کشور و آیندگانشان می‌گیرند. فضای مجازی رسانه‌های سنتی را به حاشیه رانده و در سراسر جهان اطلاع‌رسانی و رقابت میان نامزدهای انتخاباتی و احزاب سیاسی را از انحصار آنها خارج کرده است. سیاست انتخاباتی در سراسر دنیا در قرن بیست‌ویکم بر این اساس شکل گرفته که از بستر رسانه سنتی تلویزیون که برای همه اقشار در دسترس است، خوراکی همه‌گیر برای رسانه‌های مجازی تولید شود و به تلفن‌های شبکه وندان تسری یابد.
جهان سال 2008 را در ایالات‌متحده از یاد نمی‌برد. در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا، در حالی که کارشناسان روی نژاد باراک اوباما متمرکز بودند، یکی دیگر از عواملی که تا حد زیادی در موفقیت او نادیده گرفته شد، حضور تأثیرگذار او در فیس‌بوک بود زیرا اوباما در میان نسل فیس‌بوک، از حمایت گسترده‌ای برخوردار بود. او اولین ساکن کاخ سفید بود که در انتخابات ریاست‌جمهوری در وب پیروز شد. این انتخابات اولین انتخاباتی بود که در آن همه نامزدها سعی کردند مستقیماً از طریق شبکه‌های اجتماعی آنلاین مانند فیس‌بوک و مای‌اسپیس با رأی‌دهندگان امریکایی ارتباط برقرار کنند. حتی نام آن را «انتخابات فیس‌بوکی» گذاشته‌اند. تصادفی نیست که یکی از استراتژیست‌های کمپین اوباما، کریس هیوز 24 ساله، یکی از بنیانگذاران فیس‌بوک بود. این هیوز بود که مغز متفکر مبارزات انتخاباتی اوباما بود و برای کمک به اوباما از شبکه‌های اجتماعی گرفته تا پادکست و پیام‌های موبایلی برایش تبلیغ می‌کرد.
پس از مناظرههای جنجالی 88 و تأثیر آن بر جامعه، در سال 92 یکی از جریان‌های سیاسی خاص در ایران با استفاده از بستر فیس‌بوک و وایرال کردن بخش‌هایی از مناظره‌ها توانست مشارکت را به نفع کاندیدای مورد نظر خود بالا ببرد. امروز دیگر فضای مجازی بیش از همه رسانه‌ها به پوشش سریع اخبار انتخابات و واکنش‌های کاندیداها می‌پردازد و مناظرههای تلویزیونی و سایر برنامه‌های تلویزیونی انتخاباتی نیز به بستری برای تهیه خوراک مجازی تبدیل شده‌اند.
برش
آزمونی برای صدا و سیما
اکنون که در آستانه انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری که در پی شهادت رئیس‌جمهور خدمتگزار ایران، آیت‌الله رئیسی هستیم و در این بازه کوتاه تا برگزاری انتخابات که دغدغه مشارکت بالا نیز برای آن در میان دولتمردان وجود دارد، توجه به ابزار مناظرههای تلویزیونی و تأثیر آن در فضای مجازی و فضای حقیقی جامعه می‌تواند ردپای مؤثرتری را دنبال کند و مدل‌های روشن و مشخصی را برای سال‌های بعد در اختیار تصمیم‌گیران این سازمان و رسانه‌های وابسته به آن قرار دهد تا بتوانند با پرهیز از سوگیری فضای مجازی و به تبع آن فضای حقیقی جامعه و به دنبال آن انتخابات را تحت تأثیر خود قرار دهند.
