نگاه اندیشکده های جهان به دولت سیزدهم و روندهای ماندگار آن در سیاست خارجه
بنیاد دفاع از دموکراسی
ریل‌گذاری موفق منطقه‌ای ایران و درخواست پادشاه بحرین برای گسترش ارتباط با ایران
تمرکز سیاست خارجه دولت سیزدهم بر همگرایی و مناسبات منطقه‌ای، سبب تحولات بنیادینی در روابط بین جمهوری اسلامی ایران و سایر کشورهای منطقه، بویژه با کشورهایی که سال‌ها دیپلماسی فیمابین برقرار نبوده، شده است.
در میان کشورهای عربی خلیج‌فارس، بحرین کشوری با اکثریت شیعه که توسط اقلیت سنی اداره می‌شود، کمترین انگیزه را برای گشایش روابط برابر جمهوری اسلامی داشت، اما اکنون قرابت تهران و منامه نشان می‌دهد متحدان امریکا در منطقه احساس رهاشدگی دارند و تمایل و ایجاد ارتباط با تهران را بهترین گزینه می‌دانند، زیرا استراتژی ایران در قبال منطقه و کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس این بوده که آنها را از نظم امریکایی دور کند و تهران این کار را از طریق گروه‌های مقاومت و به دنبال آن پیگیری سیاست تنش‌زدایی و تعامل در منطقه به دست آورده و آنچه در حال انجام است ماحصل این رویکرد بوده است.
بنیاد کارنگی
تقویت روابط روسیه و ایران
در سایه تحریم‌های غرب
مراتب احترام شخص پوتین و دیگر مقامات روسیه در قبال فوت آیت‌الله رئیسی، رئیس‌جمهور ایران نشان‌دهنده عمق رابطه راهبردی ایران و روسیه در دولت سیزدهم بود؛ رابطه‌ای که در مواجهه با تحریم‌های غرب و به دنبال تاکتیک‌ها و دسترسی به شبکه‌های فروش و بازار برای عبور از طوفان اقتصادی، تعمیق یافته بود.
بهبود روابط روسیه و ایران در دوره رئیسی در نامه‌ای که پوتین به آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران پس از سقوط هواپیما ارسال کرد، به یادگار مانده است. پوتین، رئیسی را دوست واقعی روسیه توصیف کرد که در برقراری روابط همسایگی مشارکت شخصی ارزشمندی در کنار «تلاش‌های بزرگ برای ارتقای آنها به سطح مشارکت استراتژیک» داشت. پوتین در پایان اعلام کرد که «برای همیشه [رئیسی] را به عنوان شگفت‌انگیزترین فرد به یاد خواهد آورد.» ریاست‌جمهوری آیت‌الله رئیسی نشانه یک تغییر بزرگ‌تر در داخل و دور شدن از دستیابی ناموفق دولت قبلی به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) یا همان توافق هسته‌ای ایران بود، زیرا خروج ایالات‌متحده از برجام در دوران ریاست‌جمهوری پیشین دونالد ترامپ و اعمال مجدد تحریم‌ها، ضربه شدیدی به دستور کار بانیان رابطه با غرب در ایران وارد کرد و نگاه‌های داخل ایران را از غرب برچید.
اما باید دانست که تقویت روابط ایران و روسیه به مداخله روسیه در سال 2015 در جنگ داخلی سوریه برمی‌گردد، زمانی که دو دولت برای برچیدن داعش و حمایت از بشار اسد در این کارزار کنار هم قرار گرفتند. کارزار مشترک آنها زمینه را برای گسترش کانال‌های اقتصادی و نظامی بین مسکو و تهران فراهم کرد که این روابط تقویت شده در دوران تصدی رئیسی بسیار مهم بود.
همکاری ایران و روسیه همچنین با تسهیل عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و دیگر سازمان‌ها به تقویت روابط و ایستادگی آنها برابر فشار غرب کمک کرد. حمایت سریع و هماهنگ مسکو بعد از درگذشت رئیس‌جمهور ایران نشان‌دهنده این است که مسکو تلاش دارد اثبات کند روابط ایران و روسیه بعد از شهادت رئیس‌جمهور، حتی در بحبوحه تغییرات اخیر در روسیه ( تغییر وزیر دفاع) تحت‌تأثیر وقایع داخلی قرار نخواهد گرفت؛ لذا جانشین رئیسی هر که باشد، روسیه به عنوان شریکی در سایه تحریم و برابر فشار غرب، به دنبال ایفای نقش مهمی در سیاست خارجی ایران خواهد بود.
شورای آتلانتیک
عدم تغییر
در سیاست‌های ایران
درگذشت آیت‌الله رئیسی و همراهانش در سقوط هلیکوپتر در روز یکشنبه ممکن است خاورمیانه و کل جهان را شوکه کرده باشد، اما بعید است مسیر استراتژیک ایران را در سیاست داخلی و خارجی تغییر دهد.
به معنایی انتظار نمی‌رود که این اتفاق به طور قابل‌توجهی مسیرهای راهبردی ایران بویژه در زمینه موضوع هسته‌ای را تغییر دهد، زیرا سیاستگذاری‌های کلان ایران زیربنایی است و تحت‌تأثیر چنین وقایعی قرار ندارد. این نکته‌ای بود که رهبر معظم انقلاب در سخنان خود نیز به آن اشاره کردند. ایشان در بیانیه‌ای در 29 اردیبهشت‌ماه تأکید کردند که اداره کشور با ثبات خواهد ماند و بعید است تغییرات قابل‌توجهی در سیاست خارجی و داخلی ایران ایجاد شود.
گروه بحران
حکمرانی قوانین جدید دولت سیزدهم
در منطقه
میراث اصلی دوره ریاست‌جمهوری آیت‌الله رئیسی، دور شدن روابط ایران با غرب بود که به دلیل تلاش‌های ناکام برای مذاکره در راستای بازگشت به توافق هسته‌ای 2015 و روابط نزدیک‌تر تهران با شرق همچون مسکو به وجود آمد. در خاورمیانه، این اتفاق با بهبود روابط با همسایگان عرب خلیج‌فارس و تشدید مقابله با اسرائیل و متحدانش قوت گرفت. در اواسط آوریل، زمانی که ایران یک حمله موشکی و پهپادی گسترده با اسرائیل انجام داد، به طور کامل اثبات کرد که حملات اسرائیل به فرماندهان ارشد ایرانی در سوریه را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت و اراده کامل در مقابله با هر توطئه را داراست. او در زمینه اقتصادی نیز اقداماتی را برای تسکین مشکلات اقتصادی از طریق افزایش اتکا به توانمندی‌های داخلی در نظر گرفت. علاوه بر روابط گرم‌تر با چین و عضویت در سازمان‌های چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگهای، تلاش‌ها برای بهبود اقتصادی این کشور با وجود تحریم‌های فزاینده غرب علیه ایران به دلیل برنامه هسته‌ای ادامه یافته است.
در این بین یکی از برجسته‌ترین اقدامات دیپلماتیک ایران که توسط امیرعبداللهیان شناخته شد و اکنون علی باقری، سرپرست وزارت امور خارجه آن را پیگیری می‌کند، تعامل با همسایگان خاورمیانه از جمله احیای روابط با عربستان‌سعودی است.
در نهایت باید دانست که درگذشت این دو فرد نمی‌تواند عواقب عمده‌ای برای روابط خارجی ایران داشته باشد. به معنایی رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه جدید نیز با ساختاری مشابه در شکل دادن به سیاست‌های خارجی قدم برخواهند داشت، اما در واقع برای چند هفته آینده، ایران با انتخاب نهمین رئیس‌جمهور خود بیشتر روی امور داخلی متمرکز خواهد بود؛ با این حال تنش‌های منطقه‌ای و پتانسیل یک بحران خارجی در منطقه بالاست و درگیری‌ها بین ایران و شرکای آن در «محور مقاومت» از یک سو و امریکا، اسرائیل و متحدانشان از سوی دیگر ادامه دارد، اما حمله ایران به خاک اسرائیل با بر هم زدن نظم موجود در منطقه، تأکید کرد که قوانین جدیدی در حال حاکمیت بر غرب آسیاست.
گاردین
پیگیری پرقدرت
سیاست‌های ایران
در زمان دولت سیزدهم، ایران در منطقه از طریق «محور مقاومت» به بازیگری آشکارتر تبدیل شده است که درگیری مستقیم، بویژه با اسرائیل را بسیار نزدیک‌تر کرده است. حزب الله، از زمان آغاز جنگ غزه در ماه اکتبر، درگیر تنازع مرزی پراکنده با اسرائیل بوده است. در این میان ماه گذشته ایران برای نخستین‌بار مستقیماً اسرائیل را با موشک مورد حمله قرار داده که بی‌نظیر و غیر قابل انتظار بود. در جبهه منطقه‌ای، امیرعبداللهیان از نظر دیپلماسی و نفوذ ایران بسیار فعال بود. وی پیگیر سیاست خارجی تهاجمی علیه صهیونیست‌ها و متحدان غربی‌اش بود و همچنین یک چهره کلیدی در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس محسوب می‌شد.
در زمان آیت‌الله رئیسی، ایران در حالی که موضع ابهام خود را در مورد هدف برنامه هسته‌ای خود حفظ کرد، با سطوح بالاتر غنی‌سازی هسته‌ای و بحث عمومی‌تر در مورد فرمان مذهبی (یا فتوا) چند دهه گذشته مبنی بر عدم داشتن سلاح هسته‌ای همچنان به خطوط قرمز غرب نزدیک‌تر شده است.
انتظار می‌رود که تهران بعد از این حادثه، همچنین رویکرد مشابهی را نسبت به مجموعه هسته‌ای حفظ کند و ضمن حفظ ابهام، برای ایجاد «ظرفیت و قابلیت» بیشتر تلاش کند که می‌تواند به عنوان بخشی از روند مذاکرات بین‌المللی به کار گرفته شود.
در نهایت باید دانست که در دوره جدید ریاست جمهوری نمی‌توان انتظار تغییر در رویکرد سیاست خارجی ایران را داشت. حفظ روابط دوجانبه در سراسر منطقه و ادامه حمایت و ظرفیت‌سازی محور مقاومت و توسعه فرصت‌های اقتصادی با روسیه و چین و در عین حال سیاست جداشدن از اروپا و امریکا سیاست‌هایی است که در دوره جدید پیگیری خواهد شد.
در این بین نیز بیانیه شورای راهبردی روابط خارجی ایران در روز دوشنبه، بلافاصله پس از این واقعه، حکایت از تداوم سیاست‌های فعلی توسط ایران دارد و مهر تأییدی بر این امر است.
بنیاد دفاع از دموکراسی
بنیانگذاری خاورمیانه جدید توسط ایران
آیت الله رئیسی، رئیس جمهورایران برای دیدار با رئیس جمهور آذربایجان و افتتاح سد در مرز دو کشور به این نقطه مرزی سفر کرده بود. شاید در یک خوانش از ماجرای ایران و آذربایجان، دو کشور رقیب یکدیگر محسوب شوند اما داستان واقعی این است که رئیسی برای دیدار با رهبر آذربایجان برای تأمین منافع ایران و تقویت همکاری های فیمابین بین ملت‌ها، در مرز حضور داشت.
رئیسی از یک طرف در مرز بود تا قدرت ایران را به نمایش بگذارد اما از سوی دیگر، او آنجا بود زیرا ایران نمی‌خواهد با همسایگان شمالی خود مشکلی داشته باشد و تلاش دارد که از طریق حل و فصل مسائل، روابطش را با آنها بهبود دهد. ایران خواهان روابط نزدیک با آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و دورتر از آنها روسیه و همگرایی آنها است. صرف نظر از اینکه تحلیلگران غربی در مورد سرنوشت ایران برای درگیری با ترکیه یا هرکس دیگری چه فکر می کنند، ایران در دوران رئیسی پروژه عملگرایانه‌ای را دنبال کرده است که برای تضمین روابط نزدیک ایران در سراسر آسیا طراحی شده است.
رئیسی معتقد به توانایی ایران در ایجاد صنایع بومی برای ساخت بیشتر محصولات مورد نیاز بود. این موضوع نه تنها برای پهپادها و موشک‌ها در نظر گرفته شده بود بلکه سیستم‌های هوافضا نیز جزیی از برنامه او بود. رئیسی در آوریل 2021، قبل از اینکه رئیس جمهور شود، سیاستی را بیان کرده بود که از تمرکز ایران بر توانایی‌های خود حمایت می کرد. او خواهان تغییر به سمت منطقه و آسیا بود. او باور داشت که ایران در سایه تعامل صرف با غرب هیچ منافعی کسب نمی کند و به همین خاطر روی مذاکرات مختلف در وین و جاهای دیگر حتی با وجود حضور اروپایی‌ها متمرکز نبود. باید گفت که او همچنین به دنبال انرژی بخشیدن یا احیای مجدد جنبه‌های مهم دیگر سیاست ایران بود.
به عنوان مثال، زمانی که او در آگوست 2021 به قدرت رسید، واضح بود که می‌خواهد مقاومت یمن و آرمان فلسطین را در جهان ارتقا دهد. تا جایی که پس از رویداد 7 اکتبر یا عملیات طوفان‌الاقصی او و امیرعبداللهیان تلاش های وافری را با ارتباط نزدیک با رهبران حماس و سایر رؤسای مقاومت برای نیل به اهداف فلسطینیان انجام دادند.
تا سال 2022، هدف اصلی رئیسی تضمین توافق ایران و چین و همچنین افزایش روابط با روسیه بود. در ژانویه 2022 او به روسیه رفت تا با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دیدار کند. ایران به دنبال همکاری با کشورهای مستقل از هژمونی امریکا و آسیا برای تغییر شکل نظم جهانی بود، چرا که ایران معتقد است این امر می تواند مسیر «خاورمیانه جدید» را تغییر دهد. همچنین ارتقای صنایع دفاعی و نظامی ایران و مصادره تجهیزات نظامی سبب شد که اکنون این کشور به قدرت اصلی نظامی در منطقه تبدیل شود.
یکی از جنبه‌های جالب سیاست خارجه دولت رئیسی این بود که ایران را از غرب دور کرد زیرا او به این نتیجه رسیده بود که غرب به لحاظ خسارتی که به منافع ایران زده دیگر نمی تواند اهمیتی چون قبل داشته باشد و نمی توان برای دستیابی به منافع ایران با آنها مشارکت داشت.
تلاش رئیسی برای سیاست شرقی نتیجه داد. چین در سال 2023 با رایزنی سبب شد که ایران و عربستان سعودی روابط خود را از سر بگیرند. همچنین این امر موجب شد که کشورهای خلیج فارس تلاش کنند تا دولت سوریه را به اتحادیه عرب بازگردانند. در سایه این تعاملات، روسیه و چین شروع به افزایش همکاری های دریایی با ایران کردند. ایران همچنین دسترسی به هند و همچنین آسیای مرکزی را افزایش داد، به ویژه که ایران از فرصت خروج ایالات متحده از افغانستان استفاده مفیدی کرد.
واضح است که ایران تحت هدایت رئیس جمهور رئیسی همکاری خود را با همسایگان اسرائیل افزایش داده است. ایران توانست حزب‌الله، یمنی‌ها، جهاد اسلامی فلسطین و حماس و همچنین شبه نظامیان عراقی و سوری را در هفت جبهه به همکاری نزدیک‌تر برساند که خطر جدی برای صهیونیست‌ها محسوب می شود. درحالی که اسرائیل براین باور بود در یک «کارزار بین جنگ‌ها» در سوریه و رویارویی با ایران دور از مرزهای اسرائیل شرکت دارد، جنگ به قلب اسرائیل کشیده شد.
تلاش‌های رئیسی برای آشتی با ریاض و تغییر نگاه خاورمیانه به سمت چین و روسیه، راه را برای 7 اکتبر هموار کرد. وقتی عملیات رخ داد، این خاورمیانه جدید رئیسی بود که پشت سر حماس صف‌آرایی کرد و تغییر بی‌سابقه در منطقه را به وجود آورد.
iris-france
مقاومت همچنان پرقدرت
ایران پس از درگذشت رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه در ۲۹ اردیبهشت در سانحه سقوط بالگرد، در شرایط پرتنش منطقه بویژه با اسرائیل قرار دارد. با وجود گمانه‌زنی‌ها در مورد رئیس‌جمهور جدید و چشم‌انداز آینده برای سیاست خارجه ایران، اما باید دانست که نباید منتظر تغییر در سیاستگذاری‌های ایران در منطقه بود. با آنکه ایران در یک فضای پرتنش منطقه‌ای قرار دارد اما تغییر ریاست‌جمهوری نمی‌تواند ایران را در صحنه بین‌المللی تضعیف کند و راهبرد بین‌المللی ایران همچنان با هدف دفاع از محور مقاومت همراه خواهد بود. ایران در پیشبرد سیاست خارجه نیز بتدریج روابط تیره‌شده خود را با کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی و کویت تقویت خواهد کرد. شایان ذکر است که تمامی سران «محور مقاومت» در مراسم تشییع پیکر ابراهیم رئیسی در تهران حضور داشتند و عربستان، امارات و کویت نیز وزیران خارجه خود را برای ادای احترام به مراسم آیت‌الله رئیسی اعزام کردند.