خویش‌انداز
سعید فلاح‌فر
روزنامه‌نگار پژوهشگر هنر
عکاسی سلفی (یا به قول طرفداران افراطی زبان پارسی، خویش‌انداز) تکنیک بدیع و نویی نیست اما پدیده تقریباً جدیدی است که با گسترش فضای رسانه‌های مجازی ارتباط نزدیک دارد. گفتم افراطی، چون ترکیب «خویش‌انداز» معادل کامل و گویایی برای کلمه «سلفی» نبوده و در واقع این معادل سفارشی‌ساز فارسی، فاقد بار عاطفی و «منیت» اصطلاح نوظهور سلفی است. بنا به قولی نه‌چندان دقیق، در ایران اولین عکس سلفی را متعلق به ناصرالدین شاه می‌دانند. تصاویر قدیمی‌تری هم در مجموعه‌های تاریخ عکاسی جهان وجود دارد، ولی حداقل تماشای آب ساکن و آیینه یا نقاشی‌های خودنگاره نقاشان، می‌تواند جلوه‌ای از خودشیفتگی و میل تاریخی بشر به سلفی، پیش از اختراع عکاسی باشد. اگرچه نباید این میل را با نارسیسیسم (خودشیفتگی بیش از حد) مقایسه کرد. در یک دهه گذشته، سلفی‌ها مفهوم زیبایی فردی و انحصار پرتره‌های آتلیه‌ای و رسمی را -که معمولاً برخورد کلیشه‌ای با خویشتن مستقل مشتری‌ها دارند- زیر سؤال برده‌اند. سلفی‌ها را باید نوعی ادای احترام به مفهوم «لحظه» تلقی کرد.
عکس‌های سلفی با وجود اینکه نوعی روانکاوی آگاهانه یا ناخودآگاه هستند، غالباً محتوایی اغراق‌آمیز دارند؛ یعنی محدود به لحظات خاصی هستند که واجد همه احساسات و موقعیت‌های عکاس نیستند. گاهی افراط در شادی و خوشگذرانی و برخورداری دارند و گاهی در بزرگنمایی اندوه، زیاده‌روی می‌کنند، اما بخش مهمی از احوالات معمول عکاس را ـ که می‌تواند تعیین‌کننده باشدـ ندیده می‌گیرند. پدیده سلفی موضوع بحث‌های اجتماعی، جامعه‌شناسی و روانشناختی زیادی قرار گرفته و حتی گاهی تفاسیر و مصداق‌های آن به مرز رفتارهای مذموم فردی و جمعی کشیده شده است.
امروزه همه‌گیری عکس‌های سلفی، آنها را به منابع مهم شناختی تبدیل کرده است. عکس‌های سلفی می‌تواند بخشی از هویت، بروز شخصی و خودنمایی عریان آدم‌ها باشد؛ وجوه مشترک گروه‌های انسانی را به نمایش بگذارد و حائز داده‌های خاص از ذهنیت و خصوصیات عکاس‌های سلفی و طرفداران آن باشد. مردم کی، کجا و چرا سلفی می‌گیرند؟ آیا سلفی ارتباط معناداری با سن، جنسیت و طبقه اجتماعی و اقتصادی دارد؟ پاسخ این سؤالات قطعاً منجر به نتیجه‌های مفید و به دردخوری خواهد شد. مثلاً سلفی‌ها در رسانه‌های غیررسمی به یکی از تأثیرگذارترین منابع معرفی اماکن تبدیل شده‌اند. احتمالاً «سفر» پرطرفدارترین فرصت برای عکاسی سلفی باشد. گاهی در رسانه‌های مجازی، «مکان» سلفی‌ها بیش از هر رسانه رسمی دیگری، باعث شناخت یا معروفیت اماکن تفریحی، بناهای تاریخی یا حتی فرهنگ‌های متنوع جهانی شده‌اند. سلفی‌ها خیلی جذاب‌تر، صادقانه‌تر، صمیمانه‌تر و غیرمستقیم به صنعت گردشگری، کافه‌نشینی، گالری‌گردی، صنعت مد و لباس و... کمک می‌کنند و نقش مهمی در شکل‌گیری سبک زندگی، بازار و اقتصاد دارند.
گرایشات و استفاده از ظرفیت‌های تبلیغاتی یا خطر کردن برای تهیه یک سلفی متفاوت و موارد متعدد و جنجالی منجر به جراحت و مرگ برای ثبت یک سلفی ـ تا حدی که در قوانین بعضی از کشورها باعث اعمال قوانین سختگیرانه و ممنوعیت‌های خاص شده است‌ـ ساده‌ترین و ملموس‌ترین دلیل برای محبوبیت و نفوذ این قبیل عکس‌ها، خصوصاً بین جوانان محسوب می‌شود. همچنین عرضه نرم‌افزارهای کاربردی گوناگون برای ویرایش عکس‌های سلفی و تجهیزات جانبی، توجه تولیدکنندگان گوشی تلفن همراه به مشخصات و توسعه امکانات دوربین سلفی گوشی‌ها و البته تکثیر منابع مختلف آموزش سلفی ـ از ترفندهای ساده عکاسی و ایده‌های عوام‌پسند گرفته تا آموزش ژست‌های جدید برای عکاسی سلفی‌ـ نشان از ولع فراوان کاربران در گروه‌های مختلف سنی و اجتماعی دارد.