راضیه خوئینی
خبرنگار

زمین وسط دریاچه مهارلو دهان باز کرده و انگار تصمیم دارد همه آب‌ تالاب را ببلعد. اتفاقی که مردم استان فارس را به‌شدت نگران کرده است. با برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، شیره زمین هر روز بیش از دیروز مکیده و زمین پوک‌تر شده است. به باور کارشناسان این پدیده ممکن است در آینده نزدیک به فاجعه شوری و آلودگی سفره‌های زیرزمینی منجر شود. هشدارهایی که تازگی ندارد. سال‌هاست کارشناسان دائماً درباره پدیده فرونشست در استان فارس زنگ خطر را به صدا در آورده‌اند.
فیلم عجیبی اخیراً از دریاچه مهارلو در فضای مجازی دست به دست می‌چرخد. تصاویر فروچاله‌ای را نشان می‌دهد که مانند آبشار آب را به داخل زمین فرومی‌برد. از نظر ژئومورفولوژی، منطقه‌ای حاوی آب شیرین در میان کوه (منطقه خشکی) و دریاچه (منطقه آبی) وجود دارد. در واقع این آب شیرین را با حفر چاه‌های عمیق به مصرف کشاورزی رسانده‌ایم؛ آنقدر که سفره‌های زیرزمینی فارس نفس‌های آخر را می‌کشد.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس و رئیس کمیته محیط زیست در کرسی اجتماعی یونسکو، هر دو در گفت‌و‌گو با «ایران» به بررسی پیامدهای این فاجعه که به شور شدن آب‌های استراتژیک منطقه می‌انجامد، پرداخته و شرایط را بسیار اسفناک‌ خواندند.

برداشت آب بیش از ظرفیت
محمد درویش، رئیس کمیته محیط زیست در کرسی اجتماعی یونسکو به فراوانی سازندهای آهکی کشور به‌خصوص در استان فارس که به فرسایش آبی حساس‌ هستند اشاره کرده و می‌گوید: این سازندها چند سالی است متأثر از ناترازی شدید سفره‌های آب زیرزمینی است. مثلاً بارندگی‌ها و سیلاب‌های اخیر در اطراف تخت جمشید و نقش رستم باعث پدیدارشدن فروچاله‌ها و شکاف‌های بزرگی در این نقاط تاریخی شد. همین اتفاق در بستر تالاب مهارلو افتاد و این پدیده انحلالی باعث شد که این سازندهای ژئومورفولوژیکی که اصطلاحاً «کارن» نام دارند، پدیدار شوند. نوعی فرسایش تونلی که در واقع شکلی از کارست و اندوکارست (زیرزمینی) را نمایش می‌دهد.
فروچاله مهارلو نشان‌دهنده ابعاد گسترده ماجرا در استان فارس است. به گفته درویش، تراز سفره‌های آب‌های زیرزمینی استان فارس 18 میلیارد مترمکعب منفی است. یعنی ۱۸ میلیارد مترمکعب بیش از آبی که وارد سفره‌های زیرزمینی شده، برداشت کرده‌ایم. این ناترازی باعث وقوع پدیده فرونشست شده است. حالا در کف بستر مهارلو، دشت مرودشت و در فاصله بین فسا و جهرم تا مهدی‌آباد ایج، بیش از نقاط دیگر خود را نشان داده است.
تالاب‌ها با انباشت آب باعث ایجاد تراز و بالانس میان آب شور و شیرین می‌شوند و از اختلاط آنها جلوگیری می‌کند. درویش ادامه می‌دهد: این ویژگی تالاب اجازه نمی‌دهد آب شور سوار آب شیرین شود. حالا اگر تالاب‌ها خشک یا تخریب شوند، مجال اختلاط آب شور وشیرین فراهم می‌شود و کیفیت کل منابع آب شیرین استراتژیک منطقه مورد تهدید قرار می‌گیرد. ماجرایی که در خور و بیابانک اصفهان در منطقه جازموریان مرز بین استان‌های کرمان و سیستان‌وبلوچستان و در منطقه گاوخونی در پایاب زاینده‌رود در حال رخ دادن است.

مردم فارس باید نگران باشند
نبی‌الله مرادی، معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس هم کسری مخازن منابع زیرزمینی را دلیل اصلی این پدیده می‌داند و می‌گوید: برداشت زیاد از آبخوان‌ها و تغذیه نشدن آنها به میزان برداشت، زیر زمین را خالی کرده است. طبیعتاً یک جایی از زیر، آبخوان فرومی‌ریزد و تخریب می‌شود. چند سال است که در بسیاری از دشت‌های کشور بویژه لرستان و فارس فرونشست داشتیم و داریم. اطراف تالاب مهارلو به‌صورت موردی فرونشست‌هایی داشتیم. همین اتفاق که چند روز پیش در مهارلو افتاد و فیلم آن‌ را دیدید، یکی دوسال پیش در گشنکان یا بهاران رخ داد. حالا امسال این نقطه تالاب درگیر است و شاید سال بعد نقطه دیگری فرو بریزد.
خلل و فرج‌هایی داخل آبخوان وجود دارد که آب میان آنها جای می‌گیرد. به گفته مرادی با استخراج آب از زیرزمین به مرور، خاک فشرده شده یا فرومی‌ریزد. پس از ریزش تازه متوجه عمق آسیب‌ها در سطح زمین می‌شویم. در شرایط عادی باید جهت جریان آب (شیب هیدرولیکی) از آبخوان به سمت تالاب باشد. اما به دلیل برداشت‌های زیاد از آبخوان، در اکثر تالاب‌ها این روند معکوس شده است. با تغییر شیب هیدرولیکی، آب شیرین آبخوان پایین و آب بستر تالاب‌ها به‌سوی آبخوان‌ها می‌رود. این تغییر علاوه بر افت و فرونشست تالاب، حریم و اراضی پیرامون آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بدتر اینکه، کیفیت آب کشاورزی که از چاه‌ها تأمین می‌شود تقلیل می‌یابد.
مرادی به مردمی که نگرانند، حق می‌دهد و آینده ناخوشایندی را پیش‌بینی می‌کند: تا چند سال آینده با تداوم این روند، شاهد شور شدن آبخوان‌ها بوده و مجبور به آبیاری اراضی کشاورزی با آب‌های نیمه‌شور هستیم. زمین‌هایی که شوره‌زار خواهند شد. احتمال وقوع بادهای نمکی و آسیب‌های ناشی از آن هم بعید نیست.

معضل چاه‌های بامجوز و بی‌مجوز
از جمله مشکلاتی که مهارلو با آن درگیر است، چاه‌های مجوزدار و صدور پروانه بیش از حد ظرفیت است. مرادی می‌گوید: علاوه بر ازدیاد چاه‌ها، هیچ کس به اندازه رقم قید شده در پروانه، آب برداشت نمی‌کند. مشکل چاه‌های غیرمجاز هم جای خود را دارد.
مهارلو مابین دو شهر سروستان و شیراز قرار دارد. بنابراین اگر شرایط بدتر شود، طبیعتاً مهارلو به منشأ برخاستن نمک یا طوفان‌های نمکی تبدیل خواهد شد. همچنین نهشته‌های بستر تالاب با وجودی که سال‌ها پایاب شیراز بوده، محل تجمع انواع آلودگی‌ است. پس اگر این تالاب خشک شود به محل برخاستن گردوغبار و افزایش باد تبدیل می‌شود. بادها از یک سو به طرف سروستان و از سمت غرب به طرف شیراز می‌رود و قطعاً خطرناک خواهد بود.
مرادی به تلاش‌های سازمان حفاظت محیط زیست برای کاهش شیب تخریب‌ها اشاره می‌کند: باید به مرور به شرایط صفر تخریب برسیم و زمینه احیای زمین در بلندمدت را فراهم آوریم. در بستر مهارلو اغلب نمناکی خاصی وجود داشته و دارد و این تالاب هرگز خشک نمی‌شود. از طرفی لایه نمکی نسبتاً ضخیمی روی نهشته‌ها یا رسوبات ریزدانه کف را پوشانده و مانع انتقال یا برخاستن گرد و غبار با فرسایش بادی می‌شود. اگر فرونشست‌ها بیشتر شود، بستر تالاب و لایه نمکی شکسته و منجر به تشدید شرایط نامطلوب می‌شود. در آن صورت ۷۰ درصد بادهای منطقه قابلیت انتشار گرد وغبار از بستر را خواهند داشت. پس باید دعا کنیم که تثبیت تالاب و نمناکی آن باقی بماند.

تحقیق دانشگاه شیراز روی فرونشست
دانشگاه شیراز چند سالی می‌شود که در حال تحقیق روی فرونشست‌هایی است که هر از گاهی، در جایی دهان باز می‌کنند. به گفته مرادی، سازمان حفاظت محیط زیست با دانشگاه شیراز قراردادی منعقد کرد تا روی دلایل وقوع فرونشست‌ها مطالعاتی انجام و راهکار‌هایی برای جلوگیری از پیشروی این پدیده ارائه بدهد. مطالعات خوبی انجام شده، ولی هنوز گزارش‌های دقیقی از آن ارائه نشده است.