حجت‌الاسلام محمدصادق یوسفی‌مقدم
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف قرآن‌کریم

با توجه به اینکه معتقدیم معارف و آموزه‌های قرآن‌کریم از ثبات برخوردارند و طی زمان، مشمول تغییر نمی‌شوند، می‌خواهیم در این گفتار به این پرسش پاسخ دهیم که با وجود این ثبات، چطور قرآن‌کریم می‌تواند بر علوم ساخت بشر که همواره در حال تغییر و تحول است، حکمرانی کند؟ برای پاسخ به این پرسش به موضوعاتی می‌پردازیم که بر اساس آنها می‌توان «روش حکمرانی قرآن بر علوم» را استخراج کرد.
***

1. قرآن کریم از چند طریق روش حکمرانی خود بر علوم را تحکیم می‌بخشد. از جمله اینکه قرآن کریم درعین حال که «روش تجربی» را حجت می‌کند اما نارسایی‌های شناخت تجربی را نیز بیان می‌کند. قرآن کریم از یک طرف تأکید دارد که انسان باید به صنایع نو و علوم جدید بپردازد تا خطرهای احتمالی را از خود و جامعه‌اش دور کند و از طرف دیگر متذکر می‌شود که دانش بشری، علاوه بر خدماتی که به انسان ارائه می‌دهد خطراتی هم برای بشر دارد بنابراین علم نباید در خدمت ضلالت و گمراهی قرار گیرد.
 قطعی پنداشتن دستاوردهای علوم بشری و تعمیم آنها، از جمله خطراتی که می‌تواند گریبانگیر دانش بشری شود؛ چون علوم تجربی بر اساس قیاس استقرایی است و یکی از مقدمات، قیاس استقرایی ناقص است و چون استقرای تام نیست نتیجه را هم نمی‌توان قطعی تلقی کرد و باید آگاه باشیم که خطاپذیری در علوم‌انسانی به مراتب بیشتر از علوم‌تجربی و علوم‌طبیعی است. بنابراین این علوم نمی‌توانند مدعی جهان‌بینی باشند چون «جهان‌بینی علمی» از واقعیت خارجی برخوردار نیست.
 
2. گزاره‌های قرآن کریم از حقانیت برخوردارند و حقانیت این گزاره‌ها هم از اصول خدشه‌ناپذیر باورهای دینی ماست. بنابراین اگر قرآن در موضوعی، داوری یا اعلام‌نظر قطعی داشته باشد برای ما حجت و حق است. روش حکمرانی قرآن بر علوم «روشی تعاملی» و در راستای رفع نارسایی‌های علوم است. بنابراین لازم است که روش‌های شناخت در علوم تجربی و علوم‌انسانی را از نظر قرآن بشناسیم؛ روش‌های شناختی که قرآن‌کریم به آنها حقانیت می‌بخشد.
حقانیت گزاره‌های قرآن به دو صورت است: گاهی در قضایای حقیقیه بیان می‌شود؛ یعنی آنچه قرآن کریم بیان می‌کند مطابق با واقعیت خارجی است و گاهی نیز این قضایا در قالب توصیف هستند. بنابراین این قضایا چه حقیقی و چه اعتباری باشند دارای حقانیت هستند.
 
3. خدای متعال در آیه ۱۳۷ سوره آل‌عمران می‌فرماید: «پیش از شما مللی بودند و رفتند، پس در اطراف زمین گردش کنید تا ببینید چگونه تکذیب‌کنندگانِ (وعده‌های خدا) هلاک شدند.» خدای متعال در این آیه بر لزوم توجه به سنت‌های الهی اشاره کرده‌ است که این سنت‌ها برای ما حجت هستند و استخراج این سنن الهی در پدیده‌های مختلف بر ما واجب شده است.
یکی دیگر از تأکیدات قرآن «هدفمند کردن علوم» است. قرآن کریم بر هدفمندی آفرینش و نفی باطل تأکید می‌کند و می‌فرماید هیچ‌گونه باطلی در آفرینش آسمان و زمین وجود ندارد. قرآن ‌کریم به انسان متخصص در علم هدف می‌دهد تا علم خود را به خدمت جامعه درآورد.
 
4. تأکید دیگر قرآن‌کریم «توسعه ابزار شناخت» است. قرآن‌کریم ابزار معرفت را تنها به تجربه و آزمون منحصر نمی‌کند و به ما می‌فهماند که ابزارهای دیگری همچون «عقل» برای معرفت و تحصیل علم وجود دارد که می‌تواند یقین‌آور و حجت الهی باشد.  در آیه 15 سوره مائده آمده است: «ای اهل کتاب، تحقیقاً رسول ما به سوی شما آمده که حقایق و احکام بسیاری از آنچه از کتاب آسمانی را پنهان می‌دارید برای شما بیان می‌کند و از سرِ بسیاری (از خطاهای شما) درمی‌گذرد. همانا از جانب خدا برای (هدایت) شما نوری (عظیم) و کتابی آشکار آمد.»
 
 5. « شناخت فطری» یکی از این ابزارهای شناخت است که از نظر قرآن کریم حجیت دارد. در قرآن کریم آمده است: «پس تو مستقیم روی به جانب آیین پاک اسلام آور در حالی‌که از همه کیش‌ها روی به خدا آری و پیوسته از طریق دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است پیروی کن که هیچ تغییری در خلقت خدا نباید داد، این است آیین استوار حق، لیکن اکثر مردم (از حقیقت آن) آگاه نیستند.»
با وجود اینکه قرآن کریم تأکید می‌کند که علم را به نحو اکتسابی و استدلالی کسب کنید اما خود قرآن کریم می‌تواند منبعی غنی از «شناخت الهامی» باشد؛ شناختی که عالمان بسیاری بهره‌مند از آن هستند.
 
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی حجت‌الاسلام یوسفی‌مقدم است که با عنوان «روش حکمرانی قرآن بر علوم» در محل پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ارائه شده است.