محمد جهانشاهی
دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی کشور و عضو انجمن بین‌المللی طبیعت‌گردی

19 سال از تدوین و ابلاغ آیین‌نامه کمیته ملی طبیعت‌گردی می‌گذرد؛ اتفاقی که به‌ نوبه‌ خود قابل ستایش محسوب می‌شود. قرن جدید با درک شرایط محیط زیستی و چالش‌های حاصل از بهره‌برداری‌های بی‌رویه و گسترش صنایع آلاینده، با حساسیتی تازه نسبت به این دغدغه‌ها آغاز شد؛ قرنی که همزمان با این شرایط، گسترش و روندسازی فعالیتی چندبعدی و پرسرعت را با خود داشت. فعالیتی صنعتی و خدماتی که صدها میلیون نفر از جامعه انسانی را درگیر فرایندهای خود کرده بود؛ صنعت گردشگری.
پایان دهه اول قرن جدید و ثبت رکورد پیش‌بینی شده یک میلیارد گردشگر با گردش مالی یک تریلیون دلاری و مهم‌تر، گستردگی دامنه فعالیت صنعت گردشگری از کشورهای مدرن و ثروتمند تا فقیرترین کشورهای جهان، نشانه موجودیت یکی از گسترده‌ترین ابزارهای دنیای امروز است. همچنین اواخر قرن 20 و دهه 90میلادی، شاهد گفتمان توسعه پایدار و تدوین نظریه‌های کنترلی و تقویت رفتارهای خردمندانه، توجه به مکانیزم‌های بهره‌برداری پایدار و تلاش برای تغییر روندهای ناپایدار هستیم. بنابراین فشار بر عرصه‌های طبیعی برای بهره‌برداری بیشتر، افزایش شاخص‌های اقتصادی و درآمد ناخالص داخلی، جهان را به عرصه‌ای رقابتی تبدیل کرده بود که پیامدهایش هر روز بیشتر و حاصلش دغدغه‌ها و نشست‌های بین‌المللی پیوسته بود تا درباره وضعیت آینده هشدار بدهد.
صنعت گردشگری با درک شرایط، توجه به نیازهای گردشگران امروز و فردا را مهم قلمداد و بر گسترش گردشگری پایدار تأکید کرد. ایران که جزو کشورهایی با تنوع بالا به لحاظ گوناگونی محیط‌های طبیعی و تنوع فرهنگی محسوب می‌شود، با توجه به این شرایط، رفتاری هوشمندانه از جمله تدوین آیین‌نامه کمیته ملی طبیعت‌گردی داشت. اهمیت گردشگری، حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از این بخش و توجه به مسائل انسانی بویژه جوامع محلی و میزبان، از اهداف این نگرش بود که در آیین‌نامه مذکور بروز یافت.
توجه به سند طبیعت‌گردی، دانش‌افزایی کارشناسان طبیعت‌گردی، افزایش خدمات گردشگری طبیعت‌محور، مؤسسه‌های آموزشی تخصصی، راهنمایان تخصصی، شکل‌گیری رشته طبیعت‌گردی در مراکز علمی و دانشگاهی تا مقاطع تحصیلات تکمیلی و ثبت پهنه‌های طبیعی ارزشمند بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی یونسکو، رویدادی بسیار مهم در حوزه طبیعت‌گردی کشور است.

اولین اتفاق مشترک بین گردشگری و طبیعت
صدور اولین مجوز توسعه اکوتوریسم در مناطق چهارگانه تحت نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست، اولین اتفاق مشترک گردشگری و طبیعت در بالاترین سطح حفاظتی از رویدادهای ارزشمند بود. طرح بزرگ اکوتوریسم پارک ملی «خبر» در کرمان، با هدف تجربه مدل‌های نو در حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از عرصه‌های حفاظت شده که توسط بخش خصوصی در چهارچوب طرح جامع مدیریت این پارک انجام گرفت، رویدادی مهم بود. بیش از دو سال زمان برد تا بخش‌های مختلف ملاحظات اکولوژیکی، حقوقی و اقتصادی آن را مورد سنجش قرار دادند. همچنین توجه به جامعه محلی و افزایش سطح تعامل و مشارکت مردم این منطقه از دیگر دغدغه‌های این پروژه بود. گردشگری در گذشته معطوف به برخی مناطق ساحلی، جنگلی و مذهبی بود، اما امروزه گستردگی خدمات از کلانشهرها به شهرهای کوچک حتی روستاهایی در دورترین نقاط گسترش یافته است. تغییرات جدی ماحصل جمعیت جوان و گسترش رفت‌وآمد به محیط‌های طبیعی، تولد پدیده بی‌راهه‌نوردی (آفرود) را در پی داشت. با افزایش درآمدهای نفتی و توزیع آن در اشکال مختلف در جامعه، پدیده خانه دوم گسترش یافت و بسیاری از روستاها دچار تغییرات عمده در بافت و هویت شدند. جذابیت سرمایه‌گذاری روی طبیعت با هدف جذب گردشگر و ایجاد تنوع خدمات، باعث افزایش گرایش‌های عمومی به این سبک گردشگری شد، چه آنکه به تقویت معیشت جوامع محلی و ساکن در عرصه‌های روستایی و فضاهای برون‌شهری انجامید. از این‌رو با در نظر گرفتن اثرات مثبت و منفی، لزوم توجه به ساماندهی و برنامه‌ریزی جدی درباره توسعه پایدار گردشگری مهم قلمداد می‌شود؛ رویکردی که اکنون با حساسیت‌های بالا در اشکال گردشگری مسئولانه، سبز یا گردشگری اصیل در حال ترویج اصول خویش است و به بخشی از دغدغه دست‌اندرکاران صنعت گردشگری کشور تبدیل شده است. روندهای بین‌المللی و تحولات داخلی بویژه با تغییرات اقلیمی و چالش‌های زیست‌محیطی بر میزان حساسیت‌ها به این حوزه مهم افزوده است. افزایش کسب‌وکارهای خرد و علاقه‌مندی ساکنان محیط‌های طبیعی به این روند از دلایل مهم برای تغییر رویه از وضعیت موجود به وضعیتی متناسب‌تر است، آنقدر که شاهد تحولات در زمینه کسب‌وکارهای نو و دانش‌بنیان پیرامون سفرهای طبیعت‌محور هستیم. روی زمین هم دستاوردی تازه‌ تحت عنوان ژئوپارک‌های ملی و جهانی داریم که مدلی برای حفاظت از ارزش‌های زمین‌شناسی است. همه این عوامل باعث شد ظرفیت قانونی کمیته ملی طبیعت‌گردی مجدداً اهمیت خود را بازیابی کند. نقطه‌عطف این جریان، تعیین‌تکلیف طرح اکوتوریسم جزیره آشوراده از مناطق حفاظت شده کشور بود که سال‌ها طرح مدیریتی آن تدوین، اما حدود 15 سال بلاتکلیف مانده بود. نهایتاً از طریق کمیته ملی طبیعت‌گردی طرح اولیه با توجه به ملاحظات و حساسیت‌های لازم تعدیل شد. اجرای فازهای سنگین در خارج از جزیره و بارگذاری‌های سبک داخل سایت و خدمات اقامتی بر اساس ظرفیت برد محاسبه شده در بخش روستایی جزیره مقرر شد. طرح توسعه اکوتوریسم پارک ملی «خبر» کرمان و طرح توسعه اکوتوریسم آشوراده به لحاظ پیشرو بودن در ایجاد جریانی تازه و تغییر مدل‌های مدیریتی حفاظتی و فیزیکی به سمت مدل‌های مشارکتی و بهره‌برداری خردمندانه، اهمیتی ‌ویژه یافتند.

بهترین مدل حفاظت پایدار
فلسفه وجودی مناطق حفاظت شده، حفظ ژن، گونه، اکوسیستم و حفظ زنجیره ارتباطی اجزای یک محیط واجد ارزش است و هیچ عاملی نباید سطح حساسیت این مهم را تعدیل کند. یکی از روش‌های کاهش تعارضات گوناگون موجود در این زمینه، توسعه اکوتوریسم و گردشگری مسئولانه است. حدود یک‌پنجم مساحت مناطق حفاظت شده کشور با عنوان «مناطق امن» دارای قوانینی سختگیرانه است، اما مناطق دیگر در خطر تعرض از سوی جوامع انسانی مانند گردشگران یا جوامع محلی، شکارچیان، دامداران و برداشت‌کنندگان قرار دارند. پروژه‌های زمین‌خواری و معدن‌کاوی‌ بی‌محابا هم از دیگر خطرات است. توسعه اکوتوریسم با توجه به الزامات آن، از بهترین مدل‌ها برای حفاظت پایدار قلمداد می‌شود؛ راهی برای کاهش کم‌توجهی مردم بویژه جوامع محلی به امور حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه.
طی سال‌های اخیر لزوم بازنگری در آیین‌نامه کمیته ملی طبیعت‌گردی اهمیت ویژه‌ای یافت و سال گذشته جلسات کارشناسی متعددی در مورد آیین‌نامه، کاستی‌ها و الزامات جدید با حضور نمایندگان سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، سازمان زمین‌شناسی و برخی صاحبنظران عرصه اکوتوریسم و میراث طبیعی کشور به میزبانی معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و دبیرخانه کمیته ملی طبیعت‌گردی برگزار که پس از تصویب به کمیسیون اجتماعی دولت ارسال شد و نهایتاً آیین‌نامه جدید در تاریخ 15 فروردین‌ماه 1403 به تصویب هیأت وزیران رسید. حالا پس از 19 سال شاهد اصلاح بموقع ظرفیت‌های قانونی در مسیر ایجاد روش‌های نوین مدیریتی در عرصه‌های طبیعی کشور در چهارچوب اصول گردشگری پایدار در قالب طبیعت‌گردی هستیم. اضافه شدن سازمان زمین‌شناسی به جمع اعضای کمیته، شرایطی بهتر را در راستای افزایش مشارکت مردمی در روندهای حفاظت پایدار و بهره‌برداری خردمندانه، ساماندهی جریان‌های طبیعت‌گردی انبوه و کاهش نابسامانی‌های این حوزه فراهم می‌آورد. افزایش ارتباط ارگانیکی میان نهادهای متولی، هدف دیگر آیین‌نامه جدید است و تکمیل مسیری که پیش از این آغاز شده بود.
در نهایت با توجه به روندهایی کلان همچون رشد جمعیت، کاهش جمعیت روستایی و افزایش شهرنشینی؛ گرایش به طبیعت و سفر به مقاصد ساحلی، جنگلی و بیابانی بیشتر می‌شود. با توجه به تغییرات اقلیمی و افزایش حساسیت‌های زیست‌محیطی لازم است توجه به عرصه‌های مختلف جدی‌تر و فراگیرتر شود. آیین‌نامه جدید و تلاش‌های کمیته ملی طبیعت‌گردی، بخشی از این الزامات است.