ورود ایلان ماسک به حوزه باستان‌شناسی
هوش مصنوعی در رمزگشایی طومارهای باستانی خواندن خطوط میخی و نمایش ژئوگلیف‌ها موفق بوده است
میترا جلیلی
خبر‌نگار
در سال‌های اخیر ظهور هوش مصنوعی، انقلابی در حوزه باستان‌شناسی ایجاد کرده است. با این فناوری پیشرفته، روش‌های مورد استفاده باستان‌شناسان و پژوهشگران تاریخ در زمینه کشف و تفسیر اسرار گذشته تغییر کرده و کارها سرعت گرفته است. با کمک هوش مصنوعی، امروز دیگر تجزیه و تحلیل حجم وسیعی از داده‌ها در کسری از زمان امکانپذیر است. ظهور هوش مصنوعی در باستان‌شناسی نه تنها روند کشف را تسریع می‌کند، بلکه به بشر کمک کرده تا بینش جدیدی از تاریخ به دست آورد. این موضوع به حدی جذابیت دارد که بزرگان «سیلیکون ولی» امریکا از جمله ایلان ماسک هم به حوزه باستان‌شناسی فناورانه ورود کرده‌اند.
رمزگشایی طومارها برای نخستین بار
خبر رمزگشایی طومار باستانی «هرکولانیوم» با استفاده از هوش مصنوعی، بار دیگر ماجرای ورود تکنولوژی به دنیای باستان‌شناسی را داغ کرد. فوران کوه وزوویوس(Vesuvius) نزدیک به 2000 سال پیش باعث شد که بسیاری از طومارهای پاپیروس به‌دلیل گرما و خاکستر که پمپئی را ویران کرد، دیگر قابل خواندن نباشد. گفته می‌شود فوران کوه وزوو یا وزوویوس، از آتشفشان‌های فعال ایتالیا در شرق ناپل در سال ۷۹ پس از میلاد، به مدت ۲۰ ساعت به طول انجامیده و باعث از بین رفتن کل شهر هرکولانیوم، یک شهر رومی باستانی در جنوب ناپل امروزی شده است. باستان‌شناسان در سال 1750 یک عمارت ویران شده را در این شهر کشف کردند که گفته می‌شود حاوی بیش از 1000 طومار است. تصور می‌شود این طومارها متعلق به پدرزن ژولیوس سزار باشد که در اثر آتشفشان، جوهر سیاه آنها قابل خواندن نیست. از سوی دیگر طومارها کاملاً شکننده هستند و هنگام باز شدن، خرد می‌شوند. به همین دلیل هم پژوهشگران و باستان‌شناسان هرگونه بازشدن دستی این طومارها را قدغن کردند و در انتظار راه‌های فناورانه ماندند.
یک چالش فناورانه
به موازات توسعه فناوری، فرصت‌هایی برای خواندن مطالب این طومارها به وجود آمد و در سال 2018، دانشمندان دانشگاه کنتاکی در ایالات متحده، برای مقابله با شکسته شدن طومارها در طول رمزگشایی، آنها را با اشعه ایکس تصویربرداری کردند تا فرایند رمزگشایی متن آنها آغاز شود. باز کردن مجازی این طومارها همچنین به کمک فناوری اسکن سه بعدی و سی‌تی اسکن ممکن شد.
برای این منظور، سال گذشته «چالش Vesuvius» همراه با جایزه نقدی معرفی شد. این پروژه، مسابقه‌ای برای خواندن طومارهای باستانی از روی تصاویر است که در سال 2023 توسط برنت سیلز، دانشمند کامپیوتر در دانشگاه کنتاکی و حامیان دره سیلیکون راه‌اندازی شد. با راه افتادن این چالش، بسیاری از غول‌های فناوری از جمله ایلان ماسک به این پروژه چراغ سبز نشان دادند. بنیانگذار تسلا و مدیرعامل اسپیس ایکس در پلتفرم شبکه اجتماعی ایکس(X) که قبلاً با نام توئیتر شناخته می‌شد، نوشت که قصد دارد از طریق سازمان خیریه خود، بنیاد ماسک، از این پروژه حمایت کند تا با کمک فناوری هوش مصنوعی(AI)، طومارهای رومی 2000 ساله که برای قرن‌ها غیرقابل خواندن بوده‌اند، رمزگشایی شوند. هرچند بنیاد ماسک قرار است بودجه فاز بعدی پروژه را تأمین کند و میزان دقیق مشارکت ماسک هنوز مشخص نشده است ولی ایلان ماسک اظهار داشت: با هر مبلغی که بتواند به رمزگشایی کامل طومارها کمک کند، به این پروژه کمک می‌کنم. من طرفدار روشنگری تمدنی هستم.
700هزار دلار برای 3 دانشجوی برنده
سرانجام به لطف هوش مصنوعی، پاپیروس‌های هرکولانیوم باز شدند و الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای تشخیص وجود جوهر مورد استفاده قرار گرفتند. تیمی متشکل از 3 دانشجوی مسلط به کامپیوتر، یوسف نادر از آلمان، لوک فاریتور از ایالات متحده و جولیان شیلیگر از سوئیس، به کمک ماشین‌های کدنویسی مجهز به هوش مصنوعی، موفق شدند ۱۵ ستون را در یک طومار سوخته شده بخوانند و برنده جایزه ۷۰۰ هزار دلاری (۶۴۹ هزار یورو) این چالش شوند. این پانزده ستون در انتهای اولین طومار قرار دارد و حاوی متن جدیدی از دنیای باستان است که قبلاً هرگز دیده نشده بود. گفته می‌شود این طومار احتمالاً توسط فیلودموس، فیلسوف و شاعر نوشته شده و محتوای آن درباره موسیقی، غذا و چگونگی لذت بردن از زندگی است. این تیم سه نفره تقریباً 5 درصد از یک طومار را رمزگشایی کردند و نات فریدمن، یکی از سازمان‌دهندگان این مسابقه در شبکه اجتماعی ایکس، این پیشرفت را یک «انقلاب» در فلسفه یونانی نامید و نوشت: هدف ما برای سال ۲۰۲۴ خواندن کل متن یک طومار است، به همین دلیل یک جایزه بزرگ ۱۰۰هزار دلاری را برای اولین تیمی در نظر گرفته‌ایم که قادر به خواندن حداقل ۹۰درصد از 4 طومار اسکن شده باشند. جایزه دیگری برای اولین تیمی که تا پایان سال این کار را انجام دهد روی میز قرار دارد. وی افزود: طومارهای خوانده نشده در ناپل بیش از 16 مگابایت متن باستانی هستند و حفاری عمارتی که در آن طومارها پیدا شده، کامل نیست و احتمال می‌رود هزاران طومار دیگر نیز وجود داشته باشد.
خوانش خط میخی با پردازش زبان طبیعی
مهارت هوش مصنوعی در پردازش زبان طبیعی (NLP) به‌عنوان پایه‌ای در رمزگشایی خط‌ها و متون باستانی عمل می‌کند و موانع زبانی را که زمانی مانع درک ما از گذشته می‌شد، تا حدی از بین می‌برد. این قابلیت به ترجمه کتیبه‌ها، دستنوشته‌ها و اسناد کمک می‌کند و قفل داستان‌های گذشته را باز می‌کند. تاکنون محققان هزاران لوح گلی مزین به خط میخی را یافته‌اند ولی بسیاری از آنها هنوز ترجمه نشده‌اند. خط میخی قدیمی‌ترین شکل نوشتاری شناخته شده است، اما خواندن آن به قدری دشوار است که تنها چندصد متخصص در سراسر جهان می‌توانند این لوح‌های گلی حاوی نمادهای گوه‌ای را رمزگشایی کنند اما احتمالاً هوش مصنوعی می‌تواند این الواح گلی را به متن امروزی تبدیل کند.
چندی پیش محققان از تلاش برای توسعه برنامه‌ای خبر دادند که در قالب یک پروژه پیشگامانه هوش مصنوعی، می‌تواند یک لوح 5 هزار ساله مزین به خط میخی را تنها با فشردن یک دکمه ترجمه کند. این برنامه ترجمه مبتنی بر هوش مصنوعی برای خط میخی، مشابه برنامه گوگل ترنسلیت (ترجمه گوگل)است و ده‌ها هزار لوح دیجیتالی و خوانده نشده با خط میخی را به انگلیسی ترجمه خواهد کرد، هرچند بسیاری به میزان دقت ترجمه متون با خط میخی از طریق الگوریتم با دیده تردید می‌نگرند. این گروه معتقدند با توجه به اینکه از بیش از 2 هزار سال قبل تاکنون کسی با این زبان حرف نزده است، شاید الگوریتم‌های هوش مصنوعی به این راحتی‌ها نتوانند متون میخی را ترجمه کنند.
در مقابل، طرفداران این شیوه ترجمه معتقدند ترجمه ماشینی عصبی که توسط گوگل ترنسلیت، ترجمه بایدو و سایر موتورهای ترجمه استفاده می‌شود، با تبدیل کلمات به رشته‌ای از اعداد کار می‌کند و از یک فرمول پیچیده ریاضی به نام شبکه عصبی برای خروجی یک جمله به زبان دیگر استفاده می‌کند. به اعتقاد آنان، این جمله‌سازی‌ها نسبت به ترجمه کلمه به کلمه، بسیار دقیق و طبیعی هستند و ترجمه تمام الواح ترجمه نشده، می‌تواند ما را با روزهای اول تاریخ و تمدن آن مردم، آنچه به آن اعتقاد داشتند و آنچه صحبت می‌کردند، آشنا کند. البته این پروژه و فرایند تحقیق، زمان‌بر است و معمولاً برای دقت بالاتر، نیازمند متخصصان حوزه خط میخی است.
شناسایی ژئوگلیف‌ها با هوش مصنوعی
یکی دیگر از مواردی که تاکنون باستان‌شناسان از هوش مصنوعی کمک گرفته‌اند، یافتن ژئوگلیف‌های باستانی در صحرای نازکا واقع در کشور پرو است.( ژئوگلیف به معنای نشانه‌های نوشتاری و اشکال کنده شده روی زمین است که معمولاً چند صد متر طول دارند و گاه این اشکال مربوط به هنر، آیین یا قوانین و آداب اجتماعی و گروهی است).
سیستم یادگیری عمیق هوش مصنوعی 21 برابر سریعتر از یک انسان در یافتن ژئوگلیف‌ها بوده و چندی پیش موفق شد 3 ژئوگلیف 2400 ساله را که در صحرا حک شده بود، بیابد. این ژئوگلیف‌ها یک جفت پای77 متری، یک ماهی 19متری و یک پرنده 17متری بوده‌اند. دانشمندان در سال 2019 هم از همین روش برای شناسایی یک ژئوگلیف انسان به اندازه 4 متر استفاده می‌کردند. این اشکال، معمولاً با حرکت دادن سنگ‌های سیاه روی سطح صحرای نازکا حک می‌شوند تا شن‌های سفید زیر آن نمایان شود. در حالی که بیشتر این چهره‌ها در صحرای نازکا هستند، در مناطق دیگر پرو نیز یافت می‌شوند.
این روبات‌های پرکار
در کاوش‌های باستان‌شناسی و نگهداری از این سایت‌ها تاکنون از روبات‌ها و پهپادها هم استفاده شده است. SPOT، یک روبات چهارپا در خدمت باستان‌شناسی برای بازرسی مناطق و سازه‌های باستان‌شناسی می‌باشد که در شهر سوخته پمپئی مورد استفاده است. این روبات چهارپا که می‌تواند حتی کوچک‌ترین فضاها را با ایمنی کامل بازرسی کند، داده‌های مفیدی را برای مطالعه باستان‌شناسان جمع‌آوری و ثبت می‌کند. تلاش این روبات، بخشی از پروژه گسترده‌تر Smart@POMPEI را تشکیل می‌دهد که می‌خواهد پمپئی را به یک پارک باستان‌شناسی هوشمند تبدیل کند. سگ روباتیک SPOT که توسط بوستون دینامیک طراحی و ساخته شده، مجهز به سنسور Spot CAM+ است و می‌تواند در زمین‌ها با شرایط مختلف با چابکی و خودمختاری عمل کند.
یکی دیگر از فناوری‌های مورد استفاده در سایت باستان‌شناسی پمپئی، نخستین اسکنر لیزری پرنده با توانایی انجام خودکار اسکن‌های سه‌بعدی است. اطلاعات این پهپاد کوچک در اختیار SPOT قرار می‌گیرد تا اگر به‌عنوان مثال در سایت باستان‌شناسی امکان فرو ریختن دیواری وجود داشته باشد، این سگ روباتیک مطلع شود و با احتیاط بیشتری به کاوش در این منطقه بپردازد و خطر را به باستان‌شناسان هم متذکر شود.
بازسازی فناورانه شهرهای گمشده
ادغام هوش مصنوعی با فناوری تشخیص نور و محدوده (LiDAR) به‌عنوان سنگ بنای نقشه‌برداری و بازسازی شهرهای گمشده و مناظر باستانی ظاهر شده است. پهپادهای مجهز به LiDAR، تصاویر سه بعدی بسیار دقیقی از مکان‌های باستان‌شناسی می‌گیرند و الگوریتم‌های هوش مصنوعی، آنها را برای بازسازی مدل‌های دیجیتالی پیچیده پردازش می‌کنند. این تکنیک تجسم پیشرفته درک جامعی از برنامه‌ریزی شهری، زیرساخت‌ها و ساختارهای اجتماعی دوران گذشته را تسهیل می‌کند و محققان را قادر می‌سازد تا برای کشف پیچیدگی‌های تمدن‌های باستانی، زمان و مکان را به طور مجازی بپیمایند.
بــــرش
سفرهای تاریخی با واقعیت مجازی
بازدید از سایت‌های باستان‌شناسی مختلف در جهان و مشاهده تمدن‌های کهن، برای بسیاری از کسانی که به تمدن‌های گذشته علاقه‌مندند، امکانپذیر نیست. اما به لطف هوش مصنوعی و فناوری واقعیت مجازی(VR)، این مشکل هم حل شده و دیگر بازدید از سایت‌های باستان‌شناسی یک رؤیا نیست. حالا دیگر تأثیر تحول‌آفرین هوش مصنوعی فراتر از حوزه‌های حفاری فیزیکی، به دنیای فراگیر تجربیات واقعیت مجازی (VR) هم گسترش یافته است. با بازسازی دیجیتالی سایت‌های باستان‌شناسی، هوش مصنوعی کاربران را قادر می‌سازد تا سفرهای مجازی را آغاز کنند. از سوی دیگر این فناوری می‌تواند بستری مشترک برای محققان به منظور تجزیه و تحلیل و تفسیر یافته‌ها در یک محیط مجازی مشترک ارائه دهد.
