قاب‌های روی دیوار
سعید فلاح‌فر
پژوهشگر هنر
طاقچه‌خانه‌های قدیمی مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها یادتان هست که غیر از قرآن و آینه، همیشه یک قاب ارزان قیمت خاتم، تقریباً 20 در 25 سانتیمتری هم رویش بود با یک عکس سیاه و سفید یادگاری جلوی پرده نقاشی صحن امام رضا(ع) و یادگار سفر زیارتی به مشهد. گاهی هم روی دیوار اتاق میهمانی، آن هم خیلی بالاتر از دسترس بچه‌ها، یک قاب بزرگتر آویزان می‌کردند از عکس پرسنلی پدر یا پدربزرگ مرحوم با رد قلم‌های رتوش که ناشیانه رنگی شده بود. غیر از این موارد، در طبقه رو به پایین مردم، کمتر می‌شد تابلو یا تصویری تزئینی در خانه‌ها پیدا کرد. در خانه‌های اعیانی و تاریخی اما دیوارها و سقف‌های منقوش بیشتر بودند. در واقع تزئینات معماری یکی از ارکان طراحی معماری محسوب می‌شد. اما تابلوی آویخته کمتر به چشم می‌خورد. امروزه تقریباً در هر فضای معماری، اعم از خانه، کارخانه، کافه، اداره، مدرسه و... می‌شود تصویری تزئینی دید که روی یکی از دیوارها نصب شده است. حتی در فضاهای محقری مثل دکه‌ها و کلبه‌های روستایی هم ممکن است پوستر ارزان‌قیمتی را به نیت تزئین یا ابراز علاقه به کسی، چیزی یا موضوعی، به گوشه‌ای آویخته باشند. آیا تحولات در این موضوع، مسیر معناداری را پشت سر گذاشته است؟ آیا می‌توان به طبقه‌بندی مشخصی برای تابلوهای تزئینی یا قیمتی در بین خانواده‌های ایرانی و نسبت آن با توان مالی یا سطح فرهنگی ایشان دست یافت؟ سلیقه‌های موجود ساخته و پرداخته یا متأثر از چه عواملی است؟
مهم‌ترین گروه موضوعی در تابلوهای تزئینی فضاهای ایرانی را باید در میان مضامین مذهبی پیدا کرد. خوشنویسی از این جهت یکی از پرطرفدارترین آثاری است که به عنوان تزئین به دیوارها اضافه می‌شود. این تابلوها معمولاً حاوی عبارات؛ «بسم‌الله الرحمن الرحیم»، «چهار قل»، «وان یکاد» و سایر آیات و عبارات قرآنی و دینی و اسامی ائمه است. بدیهی است که اشعار عارفانه و جملات قصار یا حتی طنز و فانتزی هم می‌تواند مورد پسند عده‌ای باشد. تصاویر اماکن و رویدادهای مذهبی هم در این گروه جای می‌گیرد و در مقابل، آثار تاریخی و مناظر طبیعی، چه به شکل نقاشی یا عکس هم به عنوان تابلوهای تزئینی استفاده می‌شوند. عکس‌های شخصی، شخصیت‌های شناخته شده، تصویر خودروهای لوکس و... هم طرفداران خاص خود را دارد.
به نظر می‌رسد ایرانی‌ها برای استفاده از آثار تزئینی حوزه صنایع دستی و هنرهای سنتی علاقه بیشتری نشان می‌دهند. «تابلو فرش» که البته خاستگاه وارداتی دارد، نگارگری که در دوره‌های متأخر از میان کتاب‌ها به دیوارها و نمایشگاه‌ها نقل مکان کرده، در این گروه جای می‌گیرند. سایر تزئینات تولید شده بر مبنای صنایع دستی و هنرهای سنتی هم، کم و بیش، به کار می‌روند. سلیقه فرهنگی، عادت و البته معیارهای قابل درک عمومی برای ارزشگذاری این آثار در مقایسه با هنرهای مدرن و معاصر، می‌تواند در این تصمیمات موردنظر باشد. تا همین چند دهه پیش، بعضی از لوازم خانگی (مثل تلویزیون و ضبط صوت و خودرو و...) کالاهای سرمایه‌ای محسوب می‌شدند که به تدریج به سمت کالای مصرفی تغییر ماهیت دادند. تابلوهای تزئینی را هم براساس همین معیار [کالای مصرفی یا کالای سرمایه‌ای] می‌توان تقسیم کرد یا آن را مشمول و حاصل بعضی از این تطورات فرهنگی و اقتصادی دانست. یکی از موضوعات قابل بررسی مربوط به تابلوهایی است که تحت عنوان «آثار هنری»، خصوصاً آثار هنری معاصر قرار می‌گیرند. مثال‌های بالا معمولاً به دلایلی خارج از حوزه زیبایی شناختی هنری در معنای فلسفی معاصر به کار می‌روند. اما پرونده آثار هنری می‌تواند در پاسخ سؤالات مطرح شده، قابلیت استنادی و مطالعاتی بیشتری داشته باشد. این قبیل تابلوها با معیارهای متنوعی استفاده می‌شوند. ارزش‌های هنری، ارزش مادی اثر، شهرت اثر یا هنرمند، سایز، محتوا، تناسب با محل نصب، زیبایی شناسی هنری، ویژگی تزئینی با اتکا به زیبایی ظاهری یا موضوعی اثر، اصالت اثر، مقاصد تجاری و سرمایه گذاری، افتخارات و سوابق خانوادگی، نمایش و تظاهر به ثروت و معرفت، علائق و سلائق شخصی و... می‌تواند در این انتخاب‌ها مؤثر باشد. بنابراین برخلاف یک باور عامیانه، همیشه سطح اقتصادی خانواده‌ها نمی‌تواند دلیل نهایی تصمیم‌گیری در این موضوع فرض شود. اگرچه گاهی خواست‌ها و انگیزه‌های فرهنگی هم با محدودیت‌های مالی مغایرت دارند.