نگاهی به چگونگی شکل‌گیری بزرگ‌ترین کتابخانه خطی شیعی
علی‌الله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی
کتاب و کتابخانه با زندگی بسیاری از عالمان دینی گره خورده و در این میان، برخی از علما، کتابخانه‌های بزرگ و بعضاً منحصر به فردی را پایه‌گذاری و ایجاد کرده‌اند که برخی از این کتابخانه‌ها حتی بعد از وفات فرد و عالمِ پایه‌گذار این مراکز فرهنگی، به فعالیت و ارائه خدمات به جویندگان علوم دینی ادامه داده و به مرور زمان تجهیز و توسعه یافته است.
یکی از عالمان دینی مشهور در این زمینه، آیت‌الله‌العظمی ابوالمعالی سید شهاب‌‌الدین مرعشی نجفی است که در زمان حیات خود کتابخانه‌ای را بنیانگذاری و ایجاد کرد که اکنون در نوع خود مجهزترین و تقریباً بی‌نظیر است.
به بیان دیگر، علامه مرعشی نجفی، کتابخانه‌ای را تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می‌رود. ماجراهای شنیدنی شکل‌گیری اولیه این کتابخانه و توسعه آن در سال‌های بعد هم حکایت از علاقه و سختکوشی مردی از تبار عالمان دینی به امور نسخه‌های خطی کهن اسلامی دارد.
هسته اولیه این کتابخانه هنگامی شکل گرفت که آیت‌الله مرعشی نجفی در حوزه علمیه نجف به تحصیل اشتغال داشت. انگیزه وی جمع‌آوری نسخ ارزشمند خطی و جلوگیری از خروج این آثار از ممالک اسلامی بود. وی روزی بر سر خرید یک نسخه خطی با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبی را در زندان سپری کرد.
آیت‌الله مرعشی نجفی با انجام نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه، کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی در نجف‌اشرف پس از فراغت از درس به جمع‌آوری این کتاب‌ها پرداخت و مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی نایاب را گردآوری کرد.
با مهاجرت آیت‌الله مرعشی از عراق به ایران در سال ۱۳۴۲ق، مجموعه‌های فراهم شده هم به ایران انتقال یافت و او در منزل شخصی خود به نگهداری از این آثار ارزشمند پرداخت و به جمع‌آوری دیگر نسخه‌های نفیس همت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم می‌آمدند و از نسخه‌های نفیس موجود در منزل او که در هیچ کتابخانه‌ای یافت نمی‌شد، بهره می‌گرفتند. آقابزرگ تهرانی در تألیف الذریعة، از کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی بیشترین بهره را برده و در جای‌جای این اثر از این کتابخانه یاد می‌کند.
مرحوم مرعشی نجفی پس از تأسیس مدرسه مرعشیه، در سال ۱۳۸۵ق نخست کتابخانه کوچکی در دو اتاق این مدرسه دایر کرد. آنگاه در سوم شعبان همان سال، مطابق ۱۳۴۴ش، با انتقال مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی و بخشی از نسخه‌های خطی به طبقه سوم مدرسه مرعشیه، با حضور او و بسیاری از علما و مدرسان حوزه علمیه قم، کتابخانه جدید گشایش یافت. چهار سال بعد، زمینی به مساحت هزار مترمربع، روبه‌روی مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت خریداری شد. سرانجام در سال ۱۳۹۰ق به دست آیت‌الله مرعشی کلنگ بنای کتابخانه‌ای بزرگ بر زمین زده شد.
آنگاه در پانزدهم شعبان ۱۳۹۴/ دوازدهم شهریور۱۳۵۳ کتابخانه عمومی آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی با بیش از 16 هزار جلد کتاب خطی و چاپی افتتاح شد. در سال ۱۳۵۸ش 500 مترمربع دیگر از زمین‌های سمت غربی کتابخانه خریداری و به آن ضمیمه شد.
به این ترتیب، مجموع زیربنای کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر ۴۵۰۰ مترمربع شد.
امام خمینی(ره) طی حکمی در 24 اسفندماه 1367 دولت وقت را موظف کرد که سریعاً کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی را گسترش دهند. در پی این حکم، یک ساختمان از سوی دولت وقت به کتابخانه اهدا شد و تولیت کتابخانه هم تعدادی از خانه‌های پیرامون کتابخانه را خریداری کرد. سپس بررسی و مطالعات لازم برای آماده‌سازی نقشه‌های اجرایی ساختمان جدید آغاز شد و سرانجام ساختمان جدید ساخته و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
چندی قبل یونسکو اعلام کرد که کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی بزرگ‌ترین کتابخانه خطی شیعی در جهان است.
اکنون این کتابخانه با ۴۰۰ کتابخانه و مراکز فرهنگی بین‌المللی و داخلی ارتباط دارد و در این کتابخانه ۸۵ هزار عنوان نسخه خطی وجود دارد که ۶۵ درصد آن به زبان عربی، ۳۰ درصد به زبان فارسی و 5درصد باقیمانده به زبان‌های دیگر است.
